Press "Enter" to skip to content

Bracia Ruffert – historia nieznana

Spread the love

Zapomniana rodzina fabrykantów ze Świdnicy

Świdnickiemu Portalowi Historycznemu udało się odnaleźć potomków świdnickiej rodziny fabrykantów – Ruffert! W XIX i XX wieku byli oni właścicielami niewielkiej, ale znanej wytwórni produkującej wyroby pasmanteryjne, meble i ozdoby, w tym wszelkiego rodzaju sznury i taśmy do obszywania tkanin, mebli, zasłon itp. Swoje wyroby eksportowali nawet do Holandii.

Franz August Ruffert – protoplasta świdnickiej linii rodziny Ruffert

O „Fabryce Mebli, Pasamonów i Sznurów Braci Ruffert” (niem. Gebruder Ruffert Mobel-, Posamenten- und Schnurfabrik) zachowało się bardzo mało informacji w dostępnych archiwach. Praktycznie nieznane były dzieje zakładu, a zupełnie już historia jej właścicieli. Dość powiedzieć, że nieznane były do tej pory nawet imiona założycieli fabryki (sic!).

Dzięki nawiązanemu kontaktowi z potomkiem fabrykantów ze Świdnicy – Klausem Dieterem Ruffertem, wnukiem ostatniego właściciela świdnickiego zakładu, nasza wiedza o tej rodzinie znacznie się poszerzyła, czego efektem jest poniższe opracowanie, wnoszące wiele nowych informacji do dziejów tej świdnickiej rodziny i ich zakładu, będąc jednocześnie pierwszym, tak obszernym artykułem w języku polskim o tej nieznanej rodzinie świdnickich fabrykantów.

Hedwig Amalie Ruffert z domu Peukert – żona Franza Augusta Rufferta

Rodzina Ruffert przynajmniej od początków XVII wieku mieszkała na Śląsku, na co wskazują przeprowadzone badania genealogiczne. Najstarszy z rodziny Ruffert, jakiego udało się jak do tej pory odnaleźć – Andreas Ruffert urodził się w 1610 r. w Neurode czyli Nowej Rudzie. 20 sierpnia 1634 r. ożenił się tu z Urszule Herden (1610-1683), z którą dochował się syna, także Andreasa (1647-1699). Ten protoplasta rodu Ruffert zmarł 16 listopada 1672 r. w Nowej Rudzie w wieku 62 lat. Ciekawostką jest, że także jego wnuk otrzymał imię Andreas (1677-1723).

Przedstawiciele kolejnych pokoleń Ruffertów w XVIII wieku także rodzili się, mieszkali i umierali w Nowej Rudzie: Johannes Franciscus Ruffert (1703-1760), kolejny Andreas Ruffert (1734-1801), Anton Joseph Nicolaus Ruffert (1777-??). Ten ostatni prawdopodobnie przeprowadził się do Brzegu, gdyż tam urodził się kolejny przedstawiciel rodu – Franz Ignatz Ruffert (1798-1822), który ożenił się w Brzegu (18 listopada 1822 r.) z Johanne Louise Raschke (1798-1867). W ciągu 21 lat małżeństwa spłodzili oni 12 dzieci (siedmioro synów i pięć córek)!

Akt zgonu Franza Augusta Rufferta – protoplasty świdnickiej rodziny fabrykantów

Jednym z nich był Franz August Ruffert, protoplasta świdnickiej linii rodziny Ruffert. Urodził się 18 stycznia 1826 r. w Brzegu, jako czwarte dziecko Franza Ignatza i Johanny Louise. Nie wiemy nic o jego młodości. W 1874 r. w Friedeberg am Queis  (obecnie Mirsk) ożenił się z Hedwig Amalie Peukert, urodzoną w lutym 1832 r. w Liebenthal (Lubomierz) i zmarłą 9 kwietnia 1918 r. w Świdnicy. Nie wiadomo, kiedy dokładnie Ruffertowie wyjechali z Brzegu i zamieszkali w Hirschberg (obecnie Jelenia Góra). Na pewno mieszkali tu w latach 1857-1859, bowiem to w Jeleniej Górze przyszło na świat ich dwoje pierwszych dzieci. W 1865 r. widzimy ich już w Mirsku – gdzie brali ślub, tam rodzi się bowiem ich trzecie dziecko.

Wydaje się, że do Świdnicy małżeństwo z dziećmi przyjechało po 1884 r., a przed 1886 r. Taki zakres dat wynika z dwóch powodów. Po pierwsze w zachowanej księdze adresowej Świdnicy z 1884 r. Ruffertowie nie są jeszcze wymienieni w spisie mieszkańców miasta. Natomiast już w 1886 r. syn Franza Augusta Rufferta – Paul Hermann Franz Ruffert założył swoją fabrykę. Jej pierwsza lokalizacja znajdowała się przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich (niem. Freiburgerstraße). Budynek mieszkalny (nr 13a) i produkcyjny (nr 11a) zachowały się do chwili obecnej, chociaż czas odcisnął na nich swoje piętno. Ani parcela, ani budynki na niej stojące nie były jednak własnością rodziny Ruffert. Z wpisów w księdze gruntowej (Grundbuch nr 674) wynika, że ich właścicielem od 3 kwietnia 1882 r. aż do 1910 r. był mistrz kotlarski Ludwig Wedde. Po nim właścicielem parceli i obiektów na nim położonych został Georg Wedde z zawodu pendant, czyli kasjer, osoba przyjmująca pieniądze.

Według opisu z księgi podatkowej z lat 1895/1896 na parceli znajdowały się:

 – dom mieszkalny z klatką schodową i dziedzińcem (dziś numer 13a)

 – ogród za domem

 – szopy na węgiel

 – dom fabryczny (obecnie numer 11a)

 – dom z warsztatem, stajnia, dom ekonoma, dom portiera i pralnia (wszystkie wyburzone w latach 60. XX wieku)

Za użytkowanie parceli wraz z wymienionymi obiektami Wedde rocznie płacił 3.460 marek podatku. Wedde wydzierżawił budynek fabryczny rodzinie Ruffert na produkcję, natomiast w budynku mieszkalnym rodzina zamieszkała zapewne w jednym z lokali.

Paul Hermann Franz Ruffert – założyciel świdnickiej fabryki, początkowo w spółce z kupcem Davidem Maderem

Budynki wykorzystywane na potrzeby produkcyjne i mieszkalne na parceli przy ówczesnej Freiburgerstraße 9a-11a, w swojej pierwotnej formie są doskonale widoczne na starej reklamie fabryki rodziny Ruffert z 1892 r. Wzniesione zostały w stylu neogotyckim. Szczyty dachów zdobiły niewielkie blanki i wieżyczki, których dziś oba obiekty są już pozbawione. Nie istnieje już także wyższa część budynku (widoczna na rysunku z lewej strony) oraz niewielkie budynki dobudowane do niego prostopadle nieco później (niewidoczny jeszcze na prezentowanym rysunku, ale widoczne na mapie z końca XIX wieku). Razem z pozostałymi budynkami zachowanymi do dziś tworzyły one jakby „podkowę” w środku której znajdował się dziedziniec. W tych małych budynkach mieściły się stajnia i warsztat, a na piętrze mieszkania. Rozebrane zostały około 1960 r. i wiąże się z tym niezwykła historia, do której wrócimy na końcu niniejszego opracowania.

Martha Marie Ruffert z domu Kassner – żona Paula Hermanna Franza Rufferta

Na wspomnianym rysunku z reklamy widoczny jest także komin fabryki, który także zachował się do chwili obecnej, chociaż kilka lat temu, jego górna część będąca w złym stanie technicznym, została rozebrana. Zachowała się natomiast wieżyczka w środkowej części budynku mieszkalnego. Niestety, podczas remontu tego budynku kilka lat temu zniknęły dwie okrągłe płaskorzeźby, jakie znajdowały się nad wejściem do budynku. Przedstawiały one kobietę i mężczyznę. Niewykluczone, że mogły być to podobizny członków rodziny Wedde lub założyciela fabryki – Paula Hermanna Franza Rufferta i jego żony. Co się stało z tymi płaskorzeźbami? Pytani o to obecni mieszkańcy nie potrafili nam odpowiedzieć…

Do Świdnicy Franz August Ruffert i jego żona Hedwig Amalie Peukert przeprowadzili się już z czwórką swoich dzieci:

 – Paul Hermann Franz Ruffert – urodzony 1 lutego 1857 r. w Jeleniej Górze, zmarł 21 marca 1932 r. w Świdnicy

 – Hedwig Ruffert – urodzona w 1859 r. w Jeleniej Górze, zmarła 29 grudnia 1910 r. w Świdnicy

 – Gustav Ruffert – urodzony w 1865 r. w Mirsku, zmarł 12 marca 1910 r. w Świdnicy

 – Max Ruffert – urodzony w 1866 r. (miejsce urodzenia nieznane), zmarł w 1944 r. w Milwaukee (Wisconsin/USA). Do USA musiał wyemigrować przed 1901 r. nie wymieniają go bowiem księgi adresowe Świdnicy z tego roku i następnych.

Galeria (dawny dom i fabryka braci Ruffert przy ulicy Generała Władysława Sikorskiego)

Franz August Ruffert w księgach adresowych Świdnicy określany jest jako „Posamontier” czyli po polsku „pasamonik”. Słowo to wyszło dziś całkowicie z użycia, a oznaczało osobę-rzemieślnika zajmującego się pasamonictwem (inaczej też zwanym szmuklerstwem), czyli wyrabianiem pasów, galonów, frędzli, taśm ozdobnych, wstążek i innych wyrobów pasmanteryjnych. Czy był to jego zawód wyuczony czy tylko wykonywany – trudno powiedzieć, w każdym razie miał zapewne ogromny wpływ na decyzję o założeniu fabryki.

Fabryka braci Ruffert, która znajdowała się przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich 11a-13a. Budynek zaznaczony strzałką został rozebrany wraz z kilkoma innymi w latach 60. XX wieku. Pozostałe obiekty w nieco zmienionej formie zachowały się do dziś.
Reklama firmy z 1892 r.

Wbrew istniejącym do tej pory przypuszczeniom to nie senior rodu – Franz August Ruffert, pasamonik z zawodu, był założycielem fabryki w Świdnicy. Był nim jego syn – Paul Hermann Franz Ruffert, najstarszy z dzieci Franza Augusta Rufferta. Urodził się 1 lutego 1857 r. w Jeleniej Górze. 26 kwietnia 1893 r. ożenił się z Marthą Marie z domu Kassner (ur. 26 kwietnia 1872 r. w Kutschkau/Kreis Meseritz (obecnie Chociszewo w powiecie międzyrzeckim). Ślub wzięła więc Martha dokładnie w dniu swoich 21 urodzin. Zmarła 9 stycznia 1945 r. w wieku 72 lat w Bad Salzbrunn (dziś Szczawno Zdrój). Z tego związku urodziło się ośmioro dzieci, w tym pięciu synów i trzy córki. Niestety, zaledwie dwójka z rodzeństwa dożyła starości, pozostali zmarli w młodym wieku:

 – Max Paul Johann Ruffert (ur. Świdnica 11.08.1894 – zm. Świdnica 28.11.1901) – 7 lat

 – Johannes Hugo Josef Ruffert (ur. Świdnica 25.10.1895 – zm. Świdnica 1.11.1895) – 1 miesiąc

 – Grethel Ruffert (ur. Świdnica 27.09.1896 – zm. Świdnica 4.12.1901) – 7 lat

 – Georg Alois Hugo Ruffert (ur. Świdnica 2.10.1897 – zm. Świdnica 16.05.1898) – 7 miesięcy

 – Margarete Maria Hedwig Ruffert (ur. Świdnica 11.08.1898 – zm. Świdnica 4.12.1901) – 3 lata

 – Felix Oskar Franz Ruffert (ur. Świdnica 31.03.1899 – zm. Świdnica 19.02.1920) – 21 lat

 – Hugo Paul Josef Ruffert (ur. Świdnica 20.03.1903 – zm. Birkenau 22.08.1985) – 82 lata

 – Hertha Ruffert (ur. Świdnica 5.02.1910 – zm. Nürnberg 29.07.1996) – 86 lat

Wpis księdze rejestru sądowego o założeniu spółki Ruffert & Mader w 1886 r.

Całkowicie nową informacją, jaką odkryto przy okazji opracowywania historii rodziny Ruffert w okresie jej pobytu w Świdnicy jest fakt, że fabryka założona przez Paula Hermanna Franza Rufferta nie nosiła na początku nazwy z okresleniem fabryki „Braci Ruffert” (niem. „Gebruder Ruffert”). Określenie to nie funkcjonowało od początku istnienia firmy, bo wbrew temu co sądzono do tej pory, nie było to na początku przedsięwzięcie czysto rodzinne!

Odnalezione dokumenty jasno stwierdzają, że za datę założenia firmy należy uznać wpisanie jej do rejestru sądowego w dniu 14 maja 1886 r.  W skład utworzonej wówczas spółki wszedł  na równych prawach w podejmowaniu decyzji Paul Hermann Franz Ruffert oraz kupiec David Mader. W dokumentach ten ostatniego określony jako osobą „stąd” czyli ze Świdnicy, ale na takie nazwisko autorzy tego artykułu nie natrafili wśród mieszkańców Świdnicy, w dwóch najbliższych tej daty zachowanych adressbuchach z 1884 i 1901 r.

Wpis księdze rejestru sądowego o założeniu spółki Ruffert & Ruffert w 1889 r.

Spółka Paula Hermanna Franza Rufferta i Davida Madera, funkcjonująca pod nazwą „Fabrik Ruffert & Mader” przetrwała zaledwie nieco ponad trzy lata – do 2 lipca 1889 r., kiedy to została rozwiązana. W tym samym dniu zawiązana została druga spółka, której udziałowcami został dotychczasowy współwłaściciel fabryki – Paul Hermann Franz Ruffert oraz jego brat i syn Franza Augusta Rufferta – Gustav Ruffert. I w tym właśnie momencie, po raz pierwszy w historii pojawia się określenie w nazwie firmy, że jest to fabryka „Braci Ruffert”. O nowym współwłaścicielu fabryki zachowało się mniej informacji niż o jego starszym bracie, w archiwach rodziny Ruffert brakuje nawet jego zdjęcia. Wiadomo, że Gustav Ruffert urodził się w 1865 r. w Mirsku, jako trzecie dziecko Franza Augusta Rufferta. Niewiele wiemy o jego życiu poza tym, że z zawodu był kupcem. Nieznana jest jego ewentualna żona i dzieci. Zmarł stosunkowo szybko w Świdnicy w wieku zaledwie 45 lat (12 marca 1910 r.). Nastąpiło to zresztą dokładnie dwa tygodnie po śmierci ojca Franza Augusta Rufferta (27 lutego 1910 r.).

Galeria (dawny dom i fabryka braci Ruffert przy ulicy Ofiar Oświęcimskich)

Firma musiała nieźle prosperować, skoro ok. 1892  r. bracia zdecydowali się całkowicie uniezależnić w kwestii lokalizacji fabryki. Wypowiedzieli umowę dzierżawy Ludwigowi Wedde na obiekty przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich 11a-13a i postanowili wybudować nowe obiekty. Wznieśli je na zakupionej przez Gustava Rufferta parceli 1893 r. parceli przy obecnej ulicy Generała Władysława Sikorskiego nr 17 (wówczas Striegauerstraße 9), gdzie rok później, do nowo wybudowanych  obiektów przeniesiona została produkcja. Miejsce zamieszkania zmieniła także rodzina, która wprowadziła się do nowego domu.

Budynek mieszkalny zachował swój pierwotny wygląd do dziś, chociaż jego stan techniczny pozostawia wiele do życzenia. Tylko częściowo zachował się natomiast budynek fabryczny, którego większą część – widoczną na prezentowanej reklamie – wyburzono po 1945 r.

Reklama firmy z 1929 r. Dobrze widoczna część fabryczna kompleksu (z tyłu),
dziś częściowo wyburzona

Według księgi podatkowej z lat 1895/1896 znajdowały się tu:

 – dom mieszkalny z dziedzińcem (zachowany do dziś) z komórką na węgiel i wyodrębnioną toaletą

 – budynek fabryczny (częściowo zachowany do chwili obecnej)

 – kurnik

Roczny wymiar podatku za użytkowanie parceli i obiektów wynosił 2018 marek. W księdze podatkowej znajduje się także ciekawa informacja z której można wywnioskować, że Gustav Ruffert kupił parcelę, która wcześniej była polem uprawnym. To potwierdza, że teren był wcześniej niezabudowany i istniejące do dziś obiekty na ulicy Generała Władysława Sikorskiego zostały wzniesione w 1893 r.

Według danych z 1908 r. w zakładzie zatrudniano ok. 20 osób. Produkowane towary znajdowały szeroki zbyt na rynku lokalnych i regionalnym – współpracowało z nią ponad 200 odbiorców, w szczególności firmy meblowe, tapicerskie i krawieckie.

Obaj bracia prowadzili fabrykę do śmierci Gustava Rufferta 12 marca 1910 r. Potem fabryką kierował już tylko Paul Hermann Franz Ruffert i jak się wydaje z dużym powodzeniem.

Hugo Paul Josef Ruffert – ostatni właściciel świdnickiej fabryki

W 1911 r. zakład Ruffertów otrzymał medal na wielkiej Wystawie Rzemiosła i Przemysłu, jaka została zorganizowana w Świdnicy, na terenach obecnego parku Centralnego. Jest on widoczny na prezentowanej w artykule reklamie firmy. Obok, dokoła herbu Świdnicy widoczna jest sentencja: Za wybitne osiągnięcia (niem. Für Vorzügliche Leistung).

Wielki kryzys z lat 1929-1933, który miał miejsce na całym świecie i w Niemczech zapewne odbił się na kondycji fabryki, podobnie jak i innych zakładów świdnickich. Na podstawie odnalezionych szczątkowych informacji z tego okresu w dostępnych archiwach na temat zakładu Rufferta można  było wysnuć wniosek, że wspomniany kryzys przyniósł kres produkcji w tej fabryce i jej upadłość. Ostatnia, znana do tej pory wzmianka na temat jej istnienia pochodziła z 1929 r. Z informacji, jakie przekazał nam wspomniany już Klaus Dieter Ruffert można jednak wywnioskować, że działalność fabryki pod zarządem rodziny Ruffert trwała jeszcze w latach 30. XX wieku. Jeszcze w 1931 r. w księdze adresowej Świdnicy Paul Hermann Franz Ruffert określany jest jako „fabrykant”.

Helene Anna Ruffert z domu Hahn – żona Hugo Paula Josefa Rufferta

Po jego śmierci (zmarł 21 marca 1932 r. w Świdnicy) wytwórnią kierował jego syn – Hugo Paul Josef Ruffert. Ostatni właściciel fabryki urodził się 20 marca 1903 r. w Świdnicy, zmarł natomiast w Birkenau (Hesja/Niemcy) 22 sierpnia 1985 r. Przed 1930 r. ożenił się z Helene Anna Hahn (ur. 6 maja 1910 r. w Świdnicy i zmarłą w wieku 99 lat 1 lutego 2010 r. w Lindenfels; Hesja/Niemcy). Z tego związku urodziło się ośmioro dzieci (dwóch synów i sześć córek).

Hugo Paul Josef Ruffert kierował zakładem w latach 1932-1937. Według informacji uzyskanych od Klausa Dietera Rufferta, w 1937 r. fabryka została znacjonalizowana przez III Rzeszę. Hugo Paul Josef Ruffert i jego rodzina mieszkał w Świdnicy przynajmniej do 1938 r. Świadczy o tym data narodzin w Świdnicy jego ostatniego syna – Waltera Rufferta – w dniu 20 października 1938 r. Kolejna, ostatnia dwójka dzieci Hugo Paula Josefa Rufferta – córki Regina i Roswiha urodziły się już w Niemczech w 1945 i 1948 r. Fakt wyjazdu rodziny ze Świdnicy między 1938 a 1941 r. potwierdza również książka adresowa za 1942 r. gdzie nie są już wymieniani wśród mieszkańców Świdnicy.

Dlaczego znacjonalizowano fabrykę braci Ruffert i kontrolę nad nią przejęła III Rzesza? Było to typowe działanie reżimu nazistowskiego, który w latach 30. XX wieku starał się umocnić swoją absolutną władzę i dążył do podporządkowania całego społeczeństwa partii nazistowskiej na wielu płaszczyznach. Jednym z elementów takich działań było nacjonalizowanie, konfiskowanie czy też zmuszanie do sprzedaży lub pozbycia się majątków, jakie należały do osób, których postawę uznawano za wrogą reżimowi. Przykładów jest tu wiele, a lista tych „wrogów” jest długa. Należeli do nich oczywiście w pierwszej kolejności Żydzi, ale także sami Niemcy, którzy nie zgadzali się z ideologią nazistowską. Nacjonalizowano na przykład majątki członków Katolickiej Partii Centrum, rozwiązanej w 1933 r. – ostatniej demokratycznej partii w III Rzeszy, a wiemy, że Ruffertowie byli katolikami. W Świdnicy znacjonalizowane zostało na przykład wydawnictwo „Bergland”, które wydawało liberalną gazetę „Mittelschlesiche Zeitung”, przekazując je NSDAP. Jeżeli fabryka braci Ruffert została rzeczywiście znacjonalizowana, u podstaw takiej decyzji mogły leżeć względy polityczne.

Jak już wspomniano po nacjonalizacji fabryki w 1937 r. Rodzina Ruffert jeszcze przez rok mieszkała w Świdnicy. Potem przeprowadziła się do Bad Salzbrunn (obecnie Szczawno Zdrój), gdzie zamieszkała w domu „Villa Paula”.

Nieistniejąca już Villa „Paula” – ostatni dom świdnickiej linii rodziny Ruffert

Dom ten położony przy ówczesnej Fürstensteinerstraße 51 (obecnie Henryka Wieniawskiego) istniał jeszcze w latach 70. XX wieku, co przeczy informacji otrzymanej od Klausa Dietera Rufferta, że został wysadzony w powietrze w 1945 r. W powietrze został wysadzony przez Niemców w 1945 r. pobliski wiadukt kolejowy, być może wtedy stojący w pobliżu dom został uszkodzony. Willę rozebrano pod koniec lat 70. XX wieku. Później na tej parceli powstała betoniarnia, funkcjonująca od lat 80. XX wieku. Obecnie planuje się w tym miejscu budowę stacji benzynowej.

„Villa Paula” została kupiona w 1938 r. przez Gustava Adolfa Hahna, ojca żony Hugo Paula Josefa Rufferta – ostatniego właściciela świdnickiej fabryki. Jego córka, a żona Hugo Paula – Helene Anna Hahn urodziła się w Świdnicy 6 maja 1910 r., a zmarła 1 lutego 2010 r. w Lindenfels (Hesja/Niemcy). – Ojciec mojej babci kupił ten dom po to, aby cała rodzina miała gdzie mieszkać – poinformował nas Klaus Dieter Ruffert. O rodzinie Hahn i jej związkach ze Świdnicą w najbliższym czasie powstanie osobne opracowanie.

Ze Szczawna Zdrój rodziny Ruffert i Hahn ewakuowały się jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej. Przedostatnia córka  Hugo Paula Josefa Rufferta, ostatniego właściciela fabryki braci Ruffert urodziła się 24 sierpnia 1945 r. już na terenie Niemiec.

***

I na koniec obiecana ciekawostka, która z członkami rodziny Ruffert raczej na pewno nie ma nic wspólnego, ale z budynkami, które kiedyś użytkowali – i owszem.

Chodzi o pierwszą siedzibę fabryki i domu rodziny Ruffert przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich 11a-13a w Świdnicy. Jak już wspomniano wcześniej, około 1960 r. rozebrano część z istniejących tam budynków, mieszczących niegdyś pomieszczenia warsztatowe, stajnie, a na piętrze mieszkania. Kiedy dokonywano rozbiórki tej części zabudowań, jeden z robotników w nadprożu okna znalazł… zamurowaną sztabkę złota! (inne wersje mówią o kilku „sztabkach”). Z odnalezionym skarbem ów pracownik udał się do jubilera, a ten zawiadomił milicję. „Szczęśliwego” znalazcę aresztowano. Nie znamy finału tej sprawy, ale na pewno do niej wrócimy w osobnym artykule, bo mamy kilka tropów i znamy nazwiska kilku osób, które mogą pamiętać szczegóły tego zdarzenia.

Andrzej Dobkiewicz & Sobiesław Nowotny

Fundacja IDEA

Podziękowania dla Barbary Sawickiej, Wiesława Rośkowicza, Rafała Wiernickiego i Klausa Dietera Rufferta za pomoc w przygotowaniu artykułu. Zdjęcia w opracowaniu pochodzą ze zbiorów własnych ŚPH, archiwum rodziny Ruffert, www.polska-org.pl i Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy.

13 LIKES

Skomentuj jako pierwszy!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Mission News Theme by Compete Themes.