Prezentujemy drugą część artykułu Wiesława Rośkowicza o fortyfikacjach miasta Świdnica. Pierwsza część – czytaj tutaj: Fortyfikacje Świdnicy (cz. 1).
Opisane wcześniej fortyfikacje były wystarczające do połowy XVIII w. – do czasu zajęcia Śląska przez wojska króla Prus Fryderyka II. W nowo pozyskanej prowincji nakazał on wybudować szereg twierdz. Jedną z nich została Świdnica. W 1747 r. rozpoczęto budowę twierdzy świdnickiej. Pierwszy etap prac trwał do 1750 r. W okresie tym przebudowano stare umocnienia otaczające miasto. Podczas prac zniszczono na przedmieściach wiele domów, a także pozostałości kościołów św. Mikołaja i św. Anny (świątynie te zostały uszkodzone w czasie wojny trzydziestoletniej). Rozebrano dotychczasowe mury obronne, przebudowano bramy.
Miasto otoczono wałem, przed którym znajdowała się głęboka fosa. Całość wzmocniono bastionami – znajdowały się one w następujących miejscach: pl. 1000-lecia Państwa Polskiego (Bastion Jezuicki), rejon zbiegu ulic 1 Maja i Wrocławskiej (Bastion Ostry), obszar u zbiegu ulic Wrocławskiej i Wodnej (Bastion Połówkowy). Od 1750 r. zaczęto budować wokół Świdnicy zewnętrzny pierścień umocnień. Składał się on z czterech fortów o narysie gwiaździstym i jednego fortu rogowego (kleszczowego).
Doktor M. Małachowicz wyróżnił następujące etapy budowy twierdzy świdnickiej:
- lata 1743-1747 – przygotowania projektowe, budowa magazynów;
- lata 1747-1753 – budowa obwodu umocnień wokół miasta i pierścienia fortów zewnętrznych (5 fortów i 4 reduty);
- 1757 – umocnienie twierdzy przez Austriaków, budowa obwodu wałów pomiędzy miastem a fortami;
- lata 1758-1760 – pruska modernizacja twierdzy, likwidacja obwałowań austriackich, połączenie wałami pierścienia fortów, budowa dzieł zewnętrznych;
- lata 1762-1804 – budowa i rozbudowa dzieł zewnętrznych (hangardy i kazamatowe baterie), przebudowa rdzenia twierdzy (podwalnie wału głównego, przedmościa).
W 1767 r. na Fleszy Nowomłyńskiej wybudowana została pierwsza staropruska bateria kazamatowa.
Forty zlokalizowano następująco (podano współczesne nazwy ulic):
- Fort Szubieniczny – przy ul. Saperów. W miejscu tym znajduje się obecnie m.in. Szkoła Podstawowa nr 105,
- Fort Jawornicki (zwany też Fortem Strzegomskim) – rejon ulic Jagiellońskiej i Bocznej,
- Fort Ogrodowy – przy ul. Kolejowej (obszar byłej bazy PKS Świdnica),
- Fort Witoszowski – przy ul. Sprzymierzeńców (obecnie teren Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich),
- Fort Rogowy (zwany też Wodnym) – przy ul. Wrocławskiej (teren Świdnickiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji).
Pomiędzy fortami w pierwszej fazie budowy twierdzy powstały 4 reduty: Reduta Kościelna (przy ul. Saperów), Reduta Jawornicka (przy ul. Spacerowej), Reduta Ogrodowa (przy ul. Romualda Traugutta) oraz Reduta Wodna (w pobliżu ul. Stawki i ul. Lipowej). Później powstały kolejne reduty.
Przed fortami wybudowano trzecią linię obrony, składająca się z flesz i hangardów (podziemnych schronów). Były to samodzielne dzieła fortyfikacyjne. Poniżej ich lokalizacja:
- Flesza Szubieniczna – wzgórze przy ul. Łącznej (w jej pobliżu znajdowała się Reduta Skrzydłowa),
- Flesza Jawornicka – park przy ul. Władysława Sikorskiego (w tym miejscu był wybudowany w latach siedemdziesiątych XX w. amfiteatr),
- Flesza Ceglana, zwana też Fleszą Słotwińską – park przy ul. Armii Krajowej (obecnie w tym miejscu tzw. altana),
- Flesza Nowomłyńska – przy al. Brzozowej.
Wspomniane hangardy znajdowały się przed Fleszą Nowomłyńską, Jawornicką i Ceglaną.
Na terenie obecnego parku Centralnego od końca XIII w. znajdowała się wieś Schreibendorf. W 1753 r. (bądź też w 1747 r.) większą część jej zabudowań zburzono i w trakcie prac fortyfikacyjnych usypano groble, zalewając teren wodą. Powstało tutaj kolejne dzieło obronne, nazwane Fleszą Tamy (Dammflesche).
Poza umocnieniami wybudowano inne obiekty potrzebne załodze twierdzy. W 1753 r. rozpoczęto budowę koszar. W okresie istnienia twierdzy powstały cztery takie obiekty. Wzniesiono je przy następujących ulicach: Teatralna (obecnie nr 32 i 38 – środkowa część koszar nie istnieje), Mennicka 11, Spółdzielcza 29-31 (w pewnym okresie znajdował się tu lazaret) oraz pomiędzy ul. Mennicką i Supermarketem POLOmarket (koszary te nie istnieją). Dotąd wojsko kwaterowało w domach mieszczan. Wybudowano również dwa magazyny zbożowe: w latach 1743-1744 przy ul. Długiej, w 1765 r. przy ul. Saperów – powyżej ul. Wrocławskiej oraz magazyn soli przy ul. Teatralnej – wszystkie te obiekty nie istnieją. Dawny kościółek przybramny św. Barbary wykorzystywano od 1741 r. jako kościół garnizonowy (w 1818 r. nowym kościołem garnizonowym został były kościół pokapucyński przy ul. Zamkowej, zaś w kościółku św. Barbary urządzono arsenał Landwehry). Były pałac opatów krzeszowskich przy ul. Franciszkańskiej (obecnie budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej) wykorzystano jako arsenał artyleryjski. Przy ul. Piekarskiej wzniesiono piekarnie i magazyny. W wielu miejscach miasta wybudowano magazyny na proch, niektóre z nich zachowały się do naszych czasów. Omawiając umocnienia miasta warto wspomnieć, że przy ul. Wrocławskiej, mniej więcej naprzeciw obecnej ul. Siennej, w latach 1588-1742 działał młyn prochowy. Wcześniej znajdował się przy młynówce Rybackiej (w rejonie ul. Równej). W końcu XVIII w., u zbiegu obecnych ulic Armii Krajowej i Wałbrzyskiej, założono cmentarz garnizonowy. Siedzibą komendantury twierdzy została kamienica Rynek 4. W nieistniejącym już budynku na rogu ulic Szpitalnej i Teatralnej znajdował się szpital wojskowy.
W latach 1756-1763 w Europie toczyła się wojna siedmioletnia. W chwili jej wybuchu twierdza nie była jeszcze ukończona i w czasie trwania działań wojennych prowadzono prace nad wzmocnieniem jej obronności.
Mimo wyłożenia olbrzymich środków finansowych na budowę i rozbudowę umocnień w Świdnicy, państwo pruskie nie miało z nich zbyt dużych korzyści militarnych. W ciągu ponad stu lat istnienia, twierdza była pięciokrotnie oblegana i za każdym razem zdobywana. Dwukrotnie Świdnica była oblężona przez wojska pruskie (1758, 1762), dwukrotnie przez wojska Brama Mikołajska od strony alei Niepodległości (foto: W. Rośkowicz) austriackie (1757, 1761) i raz przez napoleońskie (1807). Kariera Świdnicy jako twierdzy skończyła się z chwilą ogłoszenia jej miastem otwartym (4 października 1866 r.) i rozpoczęcia niszczenia jej fortyfikacji (od 1 maja 1867 r.).
Obecnie na obszarze miasta widoczne są stosunkowo niewielkie ślady po potężnych niegdyś umocnieniach. Przy al. Niepodległości stosunkowo dobrze jest zachowany fragment wału głównego (wraz z Bramą Mikołajską). Nadal wyraźne są pozostałości Fleszy Nowomłyńskiej, można również odnaleźć relikty Fleszy Jawornickiej i Ceglanej. W innych miejscach, w parkach założonych w miejscu zewnętrznych fortyfikacji, na powierzchni gruntu zaznaczają się pozostałości wałów i redut. Na szczególną uwagę zasługuje odkopany w 2006 r. fragment fosy przy nieistniejącej już Bramie Kapturowej (rejon pl. św. Małgorzaty).
W fosie zachowała się kaponiera, która służyła do jej obrony. W pobliżu, przy ul. Marii Konopnickiej, stoi schron – laboratorium. Relikty podziemnych umocnień twierdzy (galerie obronne) znajdują się na pl. Grunwaldzkim i w jednym z budynków przy ul. Stefana Żeromskiego (poniżej poziomu piwnicy). Interesujący jest również wał ziemny na terenie Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej. Autorowi znane są lokalizacje czterech, nadal zachowanych, magazynów na proch. Znajdują się one w następujących miejscach: teren Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Świdnickiej oraz przy ulicach: Joachima Lelewela, Kolejowej i Saperów.
Z pewnością podczas prac ziemnych prowadzonych w Świdnicy w miejscu dawnych fortyfikacji będą odnajdowane kolejne relikty dawnych umocnień. Istotne jest, aby przewidzieć to na etapie prac projektowych. Być może niektóre z dawnych umocnień, po odkopaniu, uda się zabezpieczyć i odpowiednio wyeksponować i zagospodarować. Dobrym przykładem takiego działania jest wspomniana wcześniej fosa przy dawnej Bramie Kapturowej.
Wiesław Rośkowicz
Galeria (kliknij, aby powiększyć)
Skomentuj jako pierwszy!