Jedną z najistotniejszych kwestii w pierwszych miesiącach po zajęciu Świdnicy przez wojska sowieckie w 1945 roku i niemal natychmiastowym rozpoczęciu procesu napływu polskich osadników do miasta była sprawa aprowizacji i wyżywienia mieszkańców. Wobec braku struktur handlu upaństwowionego, tworzącego się dopiero sektora prywatnego, ale przede wszystkim wobec poważnych trudności z zaopatrzeniem w podstawowe artykuły żywnościowe, ogromną rolę – jak się okazało – odegrał handel spółdzielczy.
Pierwszą uspołecznioną placówką handlową na terenie Świdnicy była Spółdzielnia Spożywców „Świt”, która powstała w sierpniu 1945 r., a jej twórcą był Stanisław Winnicki. Przyjechał on do Świdnicy 10 sierpnia 1945 r. z pismem od Antoniego Walaska, naczelnika Wydziału Aprowizacji i Handlu przy pełnomocniku Rządu RP na Dolny Śląsk Stanisławie Piaskowskim, skierowanym do Feliksa Olczyka, pełnomocnika Rządu na Obwód nr 50 (miasto Świdnica):
Lignica, 10 sierpnia 1945 r.
Niniejszym kierujemy do Świdnicy do objęcia kierownictwa nowo powstającej Powszechnej Spółdzielni Spożywców ob. Winnickiego Stanisława, posiadającego odpowiednie przygotowanie i wieloletnie doświadczenie w tej dziedzinie. Uprzejmie prosimy o udzielenie w/w potrzebnej pomocy i ochrony, a w szczególności prosimy o oddanie do dyspozycji Spółdzielni odpowiednich sklepów i magazynów oraz w miarę możliwości pracowników, towarów i na początku środków obrotowych. Ponadto prosimy o umożliwienie całemu personelowi wyżywienia się i urządzenia (…)
Już 25 sierpnia 1945 r. w Hotelu Polskim przy ówczesnej ulicy Miedzianej (później przez wiele lat Hotel „Piast-Roman” przy ul. Kotlarskiej) odbyło się Walne Zgromadzenie Organizacyjne 61 członków-założycieli spółdzielni. Zgromadzenie otworzył ówczesny kierownik Wydziału Ogólnego przy pełnomocniku Rządu RP na obwód nr 50 – Stanisław Szeller. Przewodniczącym Zgromadzenia został Jerzy Śleszyński. Powołało ono do życia Spółdzielnię Spożywców „Świt” z odpowiedzialnością-udziałami, a obszarem jej działalności miało być miasto Świdnica. Wartość jednego udziału wynosił 100 zł, natomiast wpisowe 10 zł. Powołano również Radę Nadzorczą Spółdzielni, w skład której weszli: Stefan Popowski – adwokat, Aleksander Czurapski – urzędnik, Feliks Olczyk – pełnomocnik Rządu RP na okręg nr 50, Jerzy Fleszyński – sędzia, (???) Mittek, Ks. Franciszek Łojek – proboszcz, Mirosław Kącki – urzędnik, Władysław Golon – sędzia, Maria Malik oraz ich zastępcy – Tomasz Gwizdek – urzędnik, Edward Dernicki – urzędnik i Mieczysław Treutler – aptekarz.
Według zachowanych dokumentów, omawiających powstanie Spółdzielni, wymieniani są także inni jej członkowie, świdniccy pionierzy – Maria Beneszek, dr Fryderyk Sass, Mieczysław Kozar-Słobódzki, Stanisława Dubicka, Mikołaj Dubicki, Józef Grodowski, Felicja Strzembosz, Sylwester Kawka, Antoni Wajda i Stanisław Szeller. 15 października 1945 roku ukonstytuował się zarząd Rady Nadzorczej SS „Świt” w składzie: Stanisław Szeller – prezes oraz Antoni Wajda i Sylwester Kawka – wiceprezesi. Pierwszym kierownikiem Spółdzielni został Stanisław Winnicki, jednocześnie zgromadzenie upoważniło Zarząd Spółdzielni do zaciągania zobowiązań na kwotę 1.000.000 zł.
Uchwalony statut, który został zarejestrowany przez Sąd Okręgowy w Świdnicy 30 stycznia 1947 roku, głosił, m.in., że Spółdzielnia ma na celu zaspokajanie wspólnymi siłami materialnych i kulturalnych potrzeb swoich członków, a w działalności dążyć będzie do zorganizowania produkcji i wymiany, w myśl interesów Spożywców.
Pierwszą placówką handlową Spółdzielni był sklep „Świt”, który znajdował się w obszernym lokalu w kamienicy na rogu ówczesnych ulic: Świętej Jadwigi (obecnie Franciszkańska) i Marszałka Michała Roli-Żymierskiego (Grodzka).
W otwartym już na początku września 1945 roku sklepie oprócz sprzedaży artykułów reglamentowanych na kartki, sprzedawano także artykuły w cenach wyższych – wolnorynkowych. Tutaj także mieściło się pierwsze biuro Spółdzielni. Kierownikiem tego sklepu został 12 września 1945 roku Marian Wudniak, późniejszy wieloletni prezes świdnickich spółdzielni spożywców. Na dzień 1 września tego roku Spółdzielnia liczyła 8 pracowników, a jej obroty za dwa miesiące działalności wynosiły 4 miliony starych złotych, co świadczy o ogromnym jej znaczeniu i popularności wśród ówczesnych mieszkańców Świdnicy. Systematycznie zresztą rozwijała się sieć sklepów Spółdzielni. Po „Świcie” w 1945 roku otwarto jeszcze trzy placówki handlowe przy ulicy Miedzianej 26 (Kotlarska), w kamienicy na rogu ulic Kolejowej i Marszałka Michała Roli-Żymierskiego (obecna ulica Komunardów) oraz przy ulicy Piekarskiej 1. Spółdzielnia zatrudniała wówczas 6 sklepowych, księgową była Janina Węgrzyn, a kierownikiem zakupów Roman Cebula. Wobec intensywnego rozwoju spółdzielni w listopadzie 1945 r. część biur przeniesiono z pomieszczeń przy sklepie „Świt” do 5-pokojowego mieszkania na II piętrze kamienicy przy obecnej ulicy Grodzkiej 5.
Tak dynamiczny rozwój handlu spółdzielczego odbywał się, mimo ogromnych trudności aprowizacyjnych i technicznych. Warto wspomnieć chociażby, że pierwszym środkiem transportu spółdzielni był czterokołowy wózek, którym kierownicy sklepów sami przywozili towar do swoich placówek handlowych. Pierwszy samochód spółdzielnia zakupiła dopiero na przełomie 1945/1946 roku.
W styczniu 1946 r. Spółdzielnia posiadała już sześć sklepów:
– Nr 1 „Świt” ul. św. Jadwigi 1, kierownik Roman Cebula
– Nr 2, ul. Miedziana 26, kierownik Wanda Belke
– Nr 3, ul. Westerplatte 8, kierownik Maria Wudniak
– Nr 4, ul. Marszałka Michała Roli-Żymierskiego 21
– Nr 5, ul. Kazimierza Pułaskiego 21, kierownik Władysław Toczek
– Nr 6, ul. Długa 4, kierownik Józefa Kuźniar
Od tego też roku duży nacisk – zgodnie zresztą z tradycjami spółdzielczości – zarząd „Świt” położył na działalność społeczną i kulturalno-oświatową. Na posiedzeniu zarządu spółdzielni w dniu 5 czerwca 1946 r. postanowiono utworzyć świetlicę spółdzielczą, której pierwsza siedziba mieściła się kolejno w dwóch lokalach przy obecnej ulicy Grodzkiej (m.in. tam, gdzie dziś znajduje się spółka ZETO), następnie w kamienicy Rynek 38 (obecnie Bar Koku Shushi), a potem w kamienicy przy ulicy Kazimierza Pułaskiego 18 (później pomieszczenia te zajmował sklep „Rzemieślnik”). Jakby wypadkową tych pierwszych działań było przejęcie w latach 50. XX w. (już po kolejnych przekształceniach spółdzielni) budynku przy pl. Grunwaldzkim 11, gdzie powstał Międzyzakładowy Dom Kultury „Handlowiec” (później „Bolko”), w którym spółdzielcy prowadzili działalność kulturalno-oświatową aż do 1980 roku. Kierownikiem tych pierwszych świetlic, jak również później klubu „Bolko”, była przez ponad 30 lat Maria Wudniak, żona późniejszego prezesa Spółdzielni Mariana Wudniaka.
6 maja 1946 r. na stanowisku kierownika spółdzielni, jej założyciela Stanisława Winnickiego zastąpił Marian Wudniak. Kierownikiem sklepu nr 1 został na jego miejsce Roman Cebula, a nowym kierownikiem zakupów Franciszek Wierzchowski. Spółdzielnia liczyła już 7 sklepów i aż 248 członków.
W czerwcu 1946 roku. zarząd spółdzielni postanowił o włączeniu się w akcję oświatową. Zaprenumerowano do świetlicy kilkanaście tytułów prasowych, m.in. tygodniki „Żołnierz Polski”, „Przekrój” oraz dziennik „Pionier”. Założono również bibliotekę spółdzielczą, a na zakup książek przeznaczano 500 złotych miesięcznie. Biblioteka ta funkcjonowała do 1980 r., kiedy w chwili likwidacji działalności w klubie „Bolko” jej zbiory przekazano do Miejskiej Biblioteki Publicznej. Tę ostatnią zresztą także dofinansowała w 1946 roku spółdzielnia, przekazując na zakup książek 1000 zł. Wcześniej, bo już w październiku 1945 roku zarząd spółdzielni postanowił wesprzeć finansowo tygodnik „Wiadomości Świdnickie”, deklarując zamieszczanie w nim wszystkich ogłoszeń, co niewątpliwie było inicjatywą Stanisława Szellera – redaktora naczelnego gazety i członka-założyciela spółdzielni.
28 czerwca 1946 roku wybrano także nowy zarząd Rady Nadzorczej Spółdzielni Spożywców „Świt” w składzie Władysław Świątecki – prezes, Stanisław Winnicki i Franciszek Kaznowski – wiceprezesi. Spółdzielnia nadal dynamicznie się rozwijała, rozszerzając zakres swojej działalności o własne masarstwo i otwieranie sklepów mięsnych oraz sklepów z artykułami tekstylnymi czy papierniczymi. Dysponowała także własną piekarnią. W ramach rozbudowywania zaplecza technicznego 29 lipca 1946 roku spółdzielcy przejęli od miasta w zarząd garaże przy ulicy Kolejowej 17-18.
25 sierpnia 1946 roku z okazji pierwszej rocznicy istnienia spółdzielni odbyło się uroczyste poświęcenie pierwszego sklepu – „Świt” u zbiegu ulic: św. Jadwigi (Franciszkańska) i Marszałka Michała Roli-Żymierskiego (Grodzka). Wyasygnowano także kwotę 20.000 złotych na Fundusz Odbudowy Warszawy.
O rozwoju Spółdzielni świadczy liczba 312 członków spółdzielni w dniu Walnego Zgromadzenia Sprawozdawczo-Wyborczego, jakie odbyło się 27 lutego 1947 roku. W wyniku podjętych podczas niego decyzji nowym prezesem Spółdzielni został trzy dni później Wacław Łuczak. Swoją funkcję pełnił on 1 października 1947 roku, kiedy zastąpił go na tym stanowisku Mikołaj Dubicki.
W połowie 1947 roku, po okresie prosperity handlu spółdzielczego zaznaczyły się pierwsze poważniejsze trudności w zaopatrzeniu w podstawowe artykuły spożywcze. Kryzys dotknął nie tylko Spółdzielnię; miał znacznie szerszy, ogólnokrajowy wymiar. Brakowało przede wszystkim masła, jajek, mleka, mąki i słoniny, co związane było ze zmniejszoną w tym okresie produkcją rolną. Mimo to spółdzielnia przetrwała trudny okres bez ograniczania zakresu działalności. Mało tego, na dzień 31 grudnia 1947 roku liczyła już 818 członków, a jej obroty wyniosły ponad 132 miliony złotych. Nadal duże fundusze zarząd spółdzielni przeznaczał na działalność społeczną oraz kulturalno-oświatową, dofinansowując w ciągu całego roku m.in.: Średnią Szkołę Spółdzielczą (ponad 133 tysiące złotych), Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (ponad 32 tysiące złotych), Związek Zawodowy Pracowników Spółdzielczych (ponad 56 tysięcy złotych), pomoc dla powodzian (ponad 112 tysięcy złotych), świetlicę spółdzielczą (ponad 16 tysięcy złotych) oraz fundując różnego rodzaju stypendia (15 tysięcy złotych) czy dotując Caritas Polska (ponad 4 tysiące złotych).
Spółdzielnia dysponowała w 1947 roku 11 sklepami:
– Nr 1 „Świt” – ul. św. Jadwigi 1, Nr 2 – ul. Miedziana 26, Nr 3 – ul. Westerplatte 8, Nr 4 – ul. Kolejowa 21, Nr 5 – ul. Kazimierza Pułaskiego 21, Nr 6 – ul. Długa 4, Nr 7 – Rynek 17, Nr 8 – ul. Marszałka Michała Roli-Żymierskiego 3, Nr 9 i Nr 10 – lokalizacja nieustalona, Nr 11 – ul. Westerplatte 26.
W 1949 roku funkcjonowały już kolejne sklepy przy ul. Wodnej 27, Westerplatte 50 i w kamienicy Rynek 23.
Postępująca w całym kraju centralizacja, nie ominęła w 1948 roku także ruchu spółdzielczego. W Świdnicy oprócz Spółdzielni Spożywców „Świt” w połowie 1948 roku działało kilka innych spółdzielni o podobnym profilu. Największą z nich był założony w 1946 roku w Świdnicy oddział Spółdzielni Spożywców Związku Zawodowego Robotników Zjednoczenia Przemysłu Hutniczego i Pokrewnych „Dolnoślązak”, której zadaniem było zaopatrzenie w artykuły spożywcze pracowników Zjednoczenia na terenie kilku województw. Oprócz „Dolnoślązaka” działały na terenie Świdnicy także mniejsze spółdzielnie spożywcze, m.in. Pracowników Państwowego Zrzeszenia Zakładów Drzewnych, Spółdzielnia Pracowników Komunikacyjnych, Spółdzielnia Fabryki Liczników (późniejsze Zakłady Wytwórcze Aparatury Precyzyjnej), Spółdzielnia Fabryki Maszyn M-9 (późniejsze Zakłady Elektrotechniki Motoryzacyjnej) oraz ekspozytura Centralnej Spółdzielni Nauczycielskiej. W sumie spółdzielnie te posiadały 35 placówek handlowych i warsztatów przetwórstwa spożywczego, a ich obroty wynosiły ponad 30 procent ogólnych obrotów handlu w całym mieście.
Wobec rosnącej konkurencji ze strony handlu upaństwowionego, a przede wszystkim prywatnego oraz nieustających problemów z zaopatrzeniem, szczególnie w nabiał, tłuszcze zwierzęce i mięso, postanowiono dokonać zjednoczenia wszystkich działających w Świdnicy spółdzielni w jedną, która przyjęła nazwę Powszechnej Spółdzielni Spożywców. Przez krótki okres czasu nosiła ona jeszcze nazwę „Dolnoślązak”. Prezesem zarządu PSS został Mikołaj Dubicki. Miało to miejsce w dniu 1 października 1948 roku. Wobec niezachowania źródeł archiwalnych z tego okresu trudno stwierdzić w jakim zakresie dokonano połączenia spółdzielni i określić ramy ich funkcjonowania w ciągu kolejnych 12 miesięcy. Faktem jest, że pod koniec 1948 roku do PSS należały 42 placówki handlowe i 4 zakłady przetwórcze.
Formalnie uchwałę w sprawie połączenia się spółdzielni podjęto dopiero rok później 18 listopada 1949 roku na Walnym Zgromadzeniu Spółdzielni Spożywców „Dolnoślązak”, likwidując odrębność wszystkich spółdzielni. W ten sposób zakończyła się historia „Świtu” pierwszej spółdzielni spożywców w Świdnicy, której rola w zaspokojeniu podstawowych potrzeb w zakresie artykułów żywnościowych dla przybywających do Świdnicy jej nowych mieszkańców jest z pewnością nie do przecenienia.
Andrzej Dobkiewicz (Fundacja Idea)
9 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!