Mroczny właściciel pałacu…

Odwiedzając niewielkie Łażany (gmina Żarów, powiat świdnicki) trudno nie obejrzeć ruin dawnego pałacu w tej miejscowości. Wzniesiony na przełomie XVI/XVII wieku zapewne na miejscu wcześniejszej, rycerskiej siedziby, należał na przestrzeni wieków do wielu znakomitych rodów, którego przedstawiciele zrobili wiele dobrego dla miejscowości i samego majątku. Ostatnim, przedwojennym właścicielem pałacu była jednak mroczna postać… Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard hrabia von Pfeil-Burghauss. Pałac tego wysoko postawionego oficera SS uszkodzony został podczas działań wojennych w 1945 r. Dzieła zniszczenia dopełnili nasi krajanie… Przeznaczenie? Jakby historia chciała wymazać ze swoich kart własność oficera „czarnego zakonu” SS…

***

SS to skrót od niemieckiego „Die Schutzstaffel der NSDAP” (Sztafety Ochronne NSDAP), paramilitarnej i początkowo elitarnej niemieckiej formacji nazistowskiej, która podległa Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP). Zalążkiem SS była utworzona w 1923 roku straż osobista (Stabswache) Adolfa Hitlera, przekształcona w jego grupę szturmową (Stosstrup), która po puczu monachijskim wraz z SA została zdelegalizowana. W 1925 roku po wyjściu z więzienia Hitler zlecił zorganizowanie gwardii przybocznej pod nazwą „Schutzstaffeln”, działającej do 1934 roku w ramach SA. W 1926 roku utworzono stanowisko Reichsführera SS. Funkcję tą w latach 1929-1945 pełnił Heinrich Himmler. Obok niego twórcami potęgi SS byli Reinhard Heydrich, Gottlob Berger, Richard Walter Darré – autor koncepcji SS jako elity rasowej, Theodor Eicke – wychowawca strażników obozów koncentracyjnych. W 1929 roku SS liczyło ok. 280 członków, w 1932 roku ok. 52 000, w 1934 roku ponad 200 000. SS pełniło funkcję policji wewnątrzpartyjnej i wywiadu politycznym (SD). W 1934 roku odegrało główną rolę podczas tzw.„nocy długich noży” i stało się samodzielną formacją NSDAP.

Oprócz zbudowanej na zasadach terytorialnych Powszechnej SS (tzw. Allgemeine SS) tworzono oddziały SS, tzw. „Totenkopfverbände”, grupujące funkcjonariuszy obozów koncentracyjnych i militarne oddziały dyspozycyjne SS, tzw. „Verfügungstruppen”, które, początkowo niezbyt liczne. W 1934 roku SS przejęło od SA kontrolę nad obozami koncentracyjnymi, a w latach 1933-1939 opanowało policję niemiecką, zapewniając sobie monopolistyczną pozycję w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego reżimu hitlerowskiego. Od lat 1939-1940 w strukturze organizacyjnej SS istniało 12 głównych urzędów, w tym Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), Administracyjno-Gospodarczej (WVHA), do którego m.in. włączono Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, Rasy i Osadnictwa (RuSHA), Sztabowy Komisarz Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny (RKFDV), Policji Porządkowej (Or-Po).

Wraz z rozpoczęciem przez Niemcy działań wojennych w Polsce i ZSRR składające się z członków SS, tzw. Einsatzgruppen (grupy operacyjne hitlerowskiej policji bezpieczeństwa
„Sipo” i służby bezpieczeństwa SD) przedsięwzięły masowe akcje eksterminacyjne. W 1940 roku połączono wyżej wymienione oddziały SS i szkoły junkierskie w Siły Zbrojne SS (Waffen-SS), które w 1945 roku liczyły ponad 600.000 ludzi. SS otrzymało zadanie zniemczenia podbitych terytoriów, stąd wynikła jego kluczowa rola w aparacie okupacyjnym, organizowaniu terroru, eksterminacji innych ras i narodów, zwłaszcza Żydów, Romów i Słowian, przesiedleń ludności, eksploatacji niewolniczej siły roboczej, grabieży mienia. Po wojnie w procesie norymberskim za organizacje zbrodnicze zostały uznane: SS, Waffen-SS oraz partia NSDAP.

Na przełomie lat 20/30. XX wieku w szeregi NSDAP oraz SS, wstąpiło wielu przedstawicieli znamienitych rodów szlacheckich, którzy nierzadko nosili tytuły baronów, czy też hrabiów. Oprócz pobudek ideologicznych, do członkostwa w partii nazistowskiej i SS, skłaniały ich często powody materialne albo też chęć pokazania lub odbudowy potęgi swojego rodu. W gronie oficerów SS i Waffen-SS, wymienić można m.in. takie postacie jak:

SS-Obergruppenfuhrer (generał broni) Friedrich Karl baron von Eberstein
SS-Obergruppenfuhrer (generał broni) Carl Friedrich hrabia von Pückler-Burghauss
SS-Gruppenführer (generał dywizji) Georg Henning hrabia von Basselwitz-Behr
SS-Gruppenführer (generał dywizji) Wilhelm hrabia von Holzschuher
SS-Brigadeführer (generał brygady) Erasmus hrabia von Malsen-Ponickau
SS-Brigadeführer (generał brygady) Wilhelm baron von Wedel
SS-Oberführer (brygadier) Cassius hrabia von Montigny
SS-Obersturmbannführer (podpułkownik) Hans-Albin baron von Reitzenstein

W szeregi zbrodniczych organizacji jakimi była Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza oraz SS, wstąpił także ostatni przedwojenny właściciel majoratu łażańskiego Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard hrabia von Pfeil-Burghauss.

Urodził się 29 marca 1894 roku w Gnieźnie. Był synem Richarda Theodora von Pfeil-Burghauss oraz Charlotty Marie Heleny hrabiny von Pfeil und Klein-Ellgut. Jego małżonką była Erika von Eicke und Polwitz, z którą miał dwie córki i dwóch synów: Eberharda Friedricha (ur. 5.04.1920 r.) i Götza Friedricha (ur. 5.10.1924 r.). Młodszy syn poległ pod Krosnem 7 lutego 1945 roku.

Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard hrabia von Pfeil-Burghauss, był weteranem I wojny światowej, podczas której został odznaczony Krzyżem Żelaznym I i II klasy. Do SS wstąpił 16 sierpnia 1933 roku. Posiadał legitymację SS o numerze 40 167 oraz legitymację członkowską NSDAP o numerze 1 076 842. Jego kariera w SS kształtowała się w następujący sposób:

1. 16.08.1933 r. – wstąpienie do SS

2. 10.08.1933 – 22.03.1934 – jako SS-Sturmführer (podporucznik), szef sztabu SS-Abschnitt VI

Czym był SS-Abschnitt?

W sierpniu 1930 roku nastąpiła reorganizacja w strukturze SS. Zniesiono przestarzały już system dziesiątek i ustanowiono nowe struktury:

– Schar – (drużyna) najmniejsza jednostka organizacyjna (8 członków pod dowództwem SS-Scharführera)
– Trupp – (pluton) składa się z trzech Scharów

– Sturm – (kompania) składa się z trzech Truppen (70 do 120 ludzi, liczebność kompanii – dowódca SS- Obersturmführer)

– Sturmbann – (batalion) składa się z trzech Sturmów (250 – 600 ludzi, liczebność batalionu, dowódca SS-Sturmbannführer)

– Standarte – (pułk) trzy lub cztery Sturmbanny (1.000 – 3.000 ludzi, liczebność pułku, dowódca SS-Standartenführer)

– Untergruppe – (później Abschnitt) – kilka Standarten (odcinek odpowiednik brygady) – dowódca SS-Brigadeführer

– Gruppe – (później Oberabschnitt) – kilka Abschnittów („Grupa”, późniejszy „Nadodcinek”, odpowiednik dywizji) – dowódca SS-Gruppenführer

3. 28.04.1934 r. – awans na stopień SS-Obersturmführera (porucznik)

4. 9.11.1934 r. – awans na stopień SS-Hauptsturmführera (kapitan)

5. 15.03.1935 r. – 1.10.1935 – oficer w (źródła podają jako dowódca w randze SS-Obersturmbannführera) 17 SS Standarte: 15.03.1935 – 1.10.1935

Czym był 17. SS-Standarte?

17. SS-Standarte był pułkiem SS utworzonym w 1931 roku, z siedzibą w mieście Harburg-Wilhelmsburg. Była to jedna z pierwszych formacji SS utworzonych w Niemczech. Jej pierwszym dowódcą był SS-Sturmbannführer Friedrich Jeckeln. Początkowo była to formacja o wielkości batalionu, rozbudowana do pełnego pułku wraz z napływem nowych członków SS w 1933 roku. Mimo to jej dowódcą nigdy nie był SS-Standartenführer (pułkownik) a wszyscy jej późniejsi dowódcy mieli rangę SS-Obersturmbannführera (podpułkownika). W kwietniu 1936 roku pułk przeniósł swoją siedzibę do miasta Celle. Trzy lata później, po wybuchu II wojny światowej, zaczęło ubywać członków przechodzących do służby frontowej i Waffen SS. Do 1942 roku pułk przestał aktywnie funkcjonować, ale był wymieniany w wykazach aż do maja 1945 roku.

6. 1.11.1935 – 1.6.1939 – oficer w SS Hauptamt (Główny Urząd SS): Hauptabteilung A II 1 Allgemeines Sanitätswesen (wydział główny/departament – wojskowa służba zdrowia): – A II 1c Fürsorge und Versorgung (opieka i zaopatrzenie)

Czym był SS Hauptamt?

SS Hauptamt (Główny Urząd SS) zajmował się werbunkiem do SS. Podlegały mu również sprawy administracyjne i gospodarcze. W 1940 roku kierownikiem tej organizacji zostaje SS-Obergruppenfuhrer Gottlob Berger. SS-Hauptamt zajmował się także rekrutacją żołnierzy Waffen SS, natomiast w późniejszym okresie wojny prowadził nabór do cudzoziemskich jednostek. Wraz z dojściem narodowych socjalistów do władzy w 1933 roku SS-Amt został przemianowany na SS-Oberführerbereichen, urząd dowodzący wszystkimi jednostkami SS na terenie Niemiec. Ostatecznie nazwę zmieniono w 1936 roku na SS-Hauptamt i w takiej formie przetrwała aż do upadku III Rzeszy w 1945 roku i likwidacji SS.

7. 13.09.1936 r. – awans na stopień SS-Sturmbannführera (major)

8. 30.01.1938 r. – awans na stopień SS-Obersturmbannführera (podpułownik)

9. 1.6.1939 – 1944 – oficer w Głównym Urzędzie Rasy i Osadnictwa SS

Czym był Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS?

Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS (niem. Rasse- und Siedlungshauptamt, RuSHA) – jeden z trzech najstarszych głównych urzędów SS. Funkcjonował pod nazwą RuSHA od 30 stycznia 1935 r., choć jego początki sięgają 1931 roku. Miał za zadanie realizację koncepcji Heinricha Himmlera dotyczących„hodowli rasy germańskiej” i zdobywania dla niej „przestrzeni życiowej” (Lebensraum). Przedmiotem działalności były kwestie czystości rasowej wśród esesmanów, kandydatów do SS oraz członków ich rodzin, ich pochodzenia (rodowodu, genealogii), sprawy małżeństwa i rodziny oraz osadnictwo niemieckie na podbitych terenach. Do zadań urzędu należało przeprowadzanie badań rasowych oraz ocena wartości rasowej ludności populacji podbitych terytoriów w związku z niemiecką polityką germanizacyjną realizowaną na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Badania te związane były z pozwoleniem na małżeństwo i obejmowały zdrowie fizyczne i psychiczne kandydatek na żony i ich rodzin oraz cechy rasowe, aby upewnić się co do „nordyckości” kandydatek.

10. 30.01.1944 – awans na stopień SS-Stardartenführera (pułkownik)

11. 1944 – 8.5.1945 – oficer w Głównym Urzędzie Personelu SS (Personalhauptamt SS)

Czym był Główny Urząd Personalny SS?

Główny Urząd Personelu SS (Personalhauptamt SS) był odpowiedzialny za ewidencję wszystkich oficerów i podoficerów SS. Organizacyjnie podzielony był na: Amtsgrupe A (Amt I – Zentralkartei, Amt II – Führernachwuchs und Schulen, Amt III – Disziplinar und Ehrenangelegenheiten), Amtsgruppe B (Personalamt Allgemeine-SS: Amt IV, Amt V), Amtsgruppe C (Personalamt Waffen-SS: Chefgruppe, Amt VI, Amt VII).

12. 1939 r. – wstępuje do Waffen SS w stopniu SS-Sturmbannführera (major)

13. 1939 – 1944 – oficer d/s opieki w SS-Oberabschnitt Südwest (Nadodcinek Południowy-Zachód)

Czym był Nadodcinek Południowy-Zachód?

W jego skład wchodziły: SS-Abschnitt (10) – X HQ- Stuttgart, SS-Abschnitt (19) – XIX HQ- Karlsruhe, SS-Abschnitt (29) – XXIX HQ- Mannheim and Konstanz, SS-Abschnitt (45) – XXXXV HQ- Straßburg, SS-Reiterabschnitt (08) – VIII HQ- Karlsruhe.

14. 1944 r – awansowany do stopnia SS-Obersturmbannführera Waffen SS (podpułkownik)

15. 30.01.1944 – awansowany do stopnia SS-Standartenführera Waffen SS (pułkownik)

16. 1939 – 8.5.1945 – stanowiska w różnych biurach Głównego Urządu Dowodzenia i Administracji SS (SS Führungshauptamt) oraz poza nim

Czym był Główny Urząd Dowodzenia i Administracji SS?

Główny Urząd Dowodzenia SS. kierowany był przez SS-Obergruppenfuhrera Hansa Juttera. Od roku 1942 staje się Sztabem Generalnym SS. Urząd ten odpowiedzialny był za dowodzenie oddziałami SS oczywiście jeśli nie były one podporządkowane dowództwu Wehrmachtu. Instytucja ta odpowiedzialna była również za wyszkolenie bojowe, organizację, oraz zaopatrzenie żołnierzy Waffen SS i członków Allgemeine SS. Pod koniec wojny SS-Fuhrungshauptamt liczył 45.000 osób.

Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard hrabia von Pfeil-Burghauss zmarł 9 sierpnia 1969 roku w Herford (Nadrenia-Północna Westfalia). Brak informacji o jego pobycie w obozie jenieckim/więzieniu oraz przestępstwach, które mógł popełnić podczas pełnienia służby w SS i Waffen-SS. Przed wojną został odznaczony brązową odznaką sportową SA. Podczas wojny nadano mu Krzyż Zasługi Wojennej II klasy – odznaczenie przyznawane za szczególne zasługi dokonane w służbie pod ogniem nieprzyjaciela lub zasługi w militarnym prowadzeniu wojny. Brak jednak informacji o jego służbie frontowej w Waffen-SS. 

Bogdan Mucha (Żarowska Izba Historyczna)

Pierwsza wzmianka o istnieniu w Łażanach siedziby rycerskiej pochodzi z 1369 roku. W ciągu następnych 200 lat dwór obronny będący siedzibą znanych na Śląsku możnych rodów von Seidlitz i von Mühlheim, został rozbudowany (kolejnymi właścicielami były równie znamienite rody von Zedlitz, von Nostitz, von Pfeil-Burghauss). Trzon zachowanego do dnia dzisiejszego pałacu został wzniesiony na przełomie XVI/XVII w. Zbudowano wówczas otoczony fosą czteroskrzydłowy obronny dwór na planie prostokąta. Jego budowę zakończono przed 1622 r. Pałac dwukrotnie przebudowywano. Po raz pierwszy na przełomie XVII i XVIII w., po raz drugi w latach 50. XVIII w. Elewacjom oraz wnętrzom nadano charakter barokowy. Zachowano jednak niektóre elementy wystroju renesansowego, np. kamienne portale. Po XVIII-wiecznej przebudowie pałac był budynkiem piętrowym pokrytym dwuspadowym dachem kryjącym trzecią kondygnację. W XIX w. zmieniono wygląd dachu, w początkach XX w. zlikwidowano umieszczoną nad wejściem wieżyczkę. Od 1815 r. znajdował się pośrodku dziedzińca grobowiec Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss, później zlikwidowany i zastąpiony przez fontannę. W czasie działań wojennych zimą-wiosną 1945 r. uszkodzeniu uległ dach budowli w skutek radzieckiego ostrzału artyleryjskiego prowadzonego z linii Mielęcin-Kruków-Tarnawa. Po zakończeniu wojny do wiosny 1946 r. pałacem i całym majątkiem zarządzała Armia Radziecka, doprowadzając do rozgrabienia wyposażenia i zdewastowania wnętrz. Po przejęciu obiektu przez władze polskie nie było już praktycznie czym zarządzać. Opuszczony i nie zabezpieczony pałac uległ szybkiemu zniszczeniu. Do lat 70. XX wieku rozgrabiono wszystkie kamienne detale architektoniczne. Obecnie pozostały jedynie fragmenty murów budowli. Otaczający pałac park krajobrazowy tworzono przez prawie całą 1 poł. XIX w. Powstało wówczas kilka budowli ogrodowych, które miały być elementami wielkiego założenia parkowego utrzymanego w stylu angielskim. Ostatecznie zrezygnowano jednak z tego przedsięwzięcia. Zdążono jednak wybudować zachowaną do dziś monumentalną pergolę o cechach klasycystycznych. Założona na planie prostokąta posiadała dwie ściany dłuższe kolumnowe i dwie krótsze pełne, murowane. Obecna chroniona konserwatorsko powierzchnia parku wraz z terenem przypałacowym wynosi 7,5 ha. (B. M.)

Opracowanie ma jedynie charakter dokumentacyjny, historyczny i poznawczy bez propagowania i popierania zbrodniczych organizacji, jakimi było niemieckie NSDAP, SS oraz jego siły zbrojne.

16 LIKES