Pyszczyn to niewielka wieś w gminie Żarów w powiecie świdnickim, siedziba między innymi znanego śląskiego rodu von Matuschka. Do dziś przy pałacu w Pszczynie zachowały się obiekty, które świadczą o różnych rozrywkach, jakie starali sobie zapewnić członkowie tego rodu.
W XVI wieku dobra pyszczyńskie i granicząca z nimi „łąka krukowska” miały status dóbr lennych. Prawnym właścicielem wsi Pitschen (Pyszczyn) było biskupstwo wrocławskie, a „łąki” Korona (władca księstwa świdnickiego). W 1522 roku Friedrich von Reichenbach otrzymał list lenny, będący potwierdzeniem wykupu prawa do dzierżenia „łąki krukowskiej”. W 1540 roku biskup wrocławski Baltazar von Promnitz wystawił von Reichenbachowi podobny list na dobra pyszczyńskie. Wieś mogła być jednak dziedziczona tylko przez męskich potomków rodu, natomiast krukowskie także przez kobiety. Uprawnienia lenników były dość rozległe, m.in. za zgodą właściciela mogli zaciągać pożyczki pod zastaw dóbr i zapisywać na nich dożywocia. W rękach szlacheckiego rodu von Reichenbach, dobra pyszczyńskie pozostały przez 184 lata. Ostatni pan na Pyszczynie, Hans Heinrich von Reichenbach zmarł 11 sierpnia 1724 roku nie doczekawszy się męskiego potomka. Jego córka Carolina Sophia jako kobieta nie mogła przejąć dóbr lennych po zmarłym ojcu. Zabraniał tego list lenny nadany von Reichenbachom jeszcze w 1540 roku przez biskupa wrocławskiego Baltazara von Promnitza.
Ponad 180 lat później ówczesny biskup wrocławski po raz kolejny rozdysponował majętności pyszczyńskie, nadając je Heinrichowi Gottfriedowi baronowi von Spättgen, właścicielowi podlegnickiego Ulesia oraz kilku majątków na wschód od Grodkowa: Dębiny, Głębocka, Tarnicy i Żelazna. Nowy właściciel Pyszczyna otrzymał list lenny 12 kwietnia 1727 roku. Przed swoją śmiercią w roku 1744, przekazał dobra pyszczyńskie mężowi swojej córki Józefy, baronowi Friedrichowi Rudolfowi von Matuschka, który przejął herb i tytuł po zmarłym teściu. Odtąd hrabiowie von Matuschka, baronowie Toppolczan-Spättgen władali Pyszczynem do 1945 roku.
W 1843 roku wykupili lenno biskupie, a Pyszczyn jako siedziba rodowa, dołączył do rozległego kompleksu majątkowego w skład którego wchodziło miasto Biała, 9 wsi i 10 folwarków, łącznie 6 031 ha ziemi. Kolejnymi właścicielami Pyszczyna byli: 1744-1750 – Friedrich Rudolf von Matuschka-Spättgen, 1750-1783 – Heinrich Gottfried von Matuschka-Spättgen, 1783-1829 – Joseph Maximilian von Matuschka-Spättgen, 1829 (1833)-1860 – Anton Maria von Matuschka-Spättgen, 1860-1889 – Alfred Maria von Matuschka-Spättgen, 1889-1918 – Hans Balthasar von Matuschka-Spättgen, 1918-1945 – Hans Heinrich Gottfried Maria von Matuschka-Spättgen.
Hrabiowie von Matuschka, baronowie Toppolczan-Spättgen władali Pyszczynem aż do 1945 roku. Początkowo jako lenno biskupie, które w 1843 roku wykupili od skarbu państwa. Oprócz Pyszczyna w skład rozległych włości rodu, od lat 80. XVIII wieku, wchodziły jeszcze: miasto Biała, 9 wsi, 10 folwarków. Całość gruntów posiadała powierzchnię wynoszącą 6 031 ha. Friedrich Rudolf hrabia von Matuschka, baron Toppolczan-Spättgen zarządzał Pyszczynem do roku 1750. Po jego śmierci majętność przejął jego syn Heinrich Gottfried, który biskupi list lenny otrzymał dnia 5 września 1750 roku. Heinrich Gottfried, jako uczony, astronom, fizyk, matematyk i znawca śląskiej flory, był bodaj najbardziej znanym i cenionym przedstawicielem rodu hrabiów von Matuschka.
Kiedy w 1776 roku za oceanem w Filadelfii ogłoszono akt prawny autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona, a więc słynną Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych, na Dolnym Śląsku młody naukowiec z Pyszczyna, opublikował swoje monumentalne dzieło poświęcone roślinności Śląska. Jego praca do dziś stanowi cenne źródło poznawcze z zakresu botaniki naszego regionu. Kim wiec był owy autor, który tytułował się hrabią i baronem ? Heinrich Gottfried hrabia von Matuschka, baron von Toppolczan und Spaetgen, urodził się 22 lutego 1734 roku w Jaworze (Jauer), w rodzinie zamożnego szlachcica, barona von Spättgen und Toppolzan auf Pitschen.
Wykształcony przez znakomitych nauczycieli na dworze ojca, uczył się następnie w Kolegium Jezuickim we Wrocławiu, gdzie po ukończeniu pełnego kursu i zdaniu egzaminów uzyskał stopień bakałarza i magistra filozofii. Z woli ojca poświęcił się następnie naukom prawniczym. W roku 1754 został referendarzem Oberamtsregierung we Wrocławiu, w roku 1755 udał się do Berlina, gdzie zdał egzamin przed Królewską Prawniczą Komisją Egzaminacyjną, później zaś przez rok pracował w tamtejszej kancelarii sądowej. W roku 1756 otrzymał stanowisko radcy przy Oberamtsregierung we Wrocławiu, z którego właśnie zrezygnował jego ojciec. W roku 1770 ze względu na stan zdrowia wystąpił ze służby i odtąd zajmował się głównie fizyką, astronomią i matematyką, opracowywał tablice astronomiczne, badał zjawiska atmosferyczne, mierzył barometrem wysokość różnych punktów w terenie, doskonalił przeróżne aparaty elektryczne, badał inklinację igły magnetycznej, jednak wyniki swych badań publikował rzadko. Jego prace były wysoko oceniane zarówno przez Akademię Nauk w Berlinie, jak i przez ówczesnych koryfeuszy matematyki – Lamberta, Grangego i Bernouilliego – z którymi Matuschka prowadził obszerną korespondencję.
Ponieważ poważny wysiłek umysłowy połączony z siedzącym trybem życia oddziaływał niekorzystnie na stan jego zdrowia, przyjaciel Abt von Felbiger poradził mu, by dla wypoczynku zajął się zbieraniem roślin. W tym samym czasie w jego ręce dostała się naukowa spuścizna zmarłego przedwcześnie wrocławskiego lekarza i botanika Rudolpha, co spowodowało, że z zapałem zajął się tą nową dla niego dziedziną nauki, jaką była botanika. W latach 1776-1777 opublikował w języku niemieckim obejmującą 736 gatunków roślin „Florę Śląską”, która wzorowana była na dziełach „Historia stirpium Helvetiae” Hallera i „Flora austriaca” Jacquina. Do uporządkowanych według systemu Linneusza opisów roślin dołączył w niej szereg własnych obserwacji oraz informacje o zastosowaniu poszczególnych roślin w medycynie, dietetyce, gospodarstwie domowym i przemyśle.
Przygotował też 801 rysunków roślin zebranych w 16 teczkach in folio o tytule „Ectypa stirpium silesiacarum” – rysunki te nie zostały jednak wydane. W roku 1779 Matuschka wydał w języku łacińskim „Wyliczenie roślin na Śląsku dziko rosnących”, które obejmowało już 1221 gatunków. Rejestr, będący uzupełnieniem „Flory Śląskiej”, ukazał się dopiero po jego śmierci w roku 1789. Nie doczekał się realizacji jego projekt opracowania kalendarza rolniczego na podstawie obserwacji zjawisk zachodzących w przyrodzie. Działalność naukowa nie wyczerpywała bynajmniej całego zakresu zainteresowań Matuschki. Zajmował się również malarstwem i muzyką, znał dobrze języki klasyczne oraz język francuski i włoski, a na rok przed śmiercią nauczył się również języka angielskiego. Był członkiem Śląskiego Towarzystwa Patriotycznego i Gesellschaft Naturforschender Freunde w Berlinie. Pracował niestrudzenie do ostatniego dnia życia, pozostawiając liczne uzupełnienia do „Flory Śląskiej” oraz projekt pracy o szacie roślinnej Śląska, która miała być uporządkowana według stanowisk. Gruźlica, z powodu której w młodym jeszcze wieku musiał przejść w stan spoczynku, doprowadziła w końcu do jego przedwczesnej śmierci, w wieku niespełna 46 lat. Zmarł 19 listopada 1779 roku w Pyszczynie (Pitschen) koło Środy Śląskiej (Neumarckt). Nad jego grobem wykonano skomponowane przez niego w jakiś czas przed śmiercią „Dies Irae”. Von Schreber połączył kilka południowoamerykańskich gatunków roślin z rodziny Rubiaceae (Marzanowate) w jeden rodzaj, któremu na jego cześć nadał nazwę Matuschkaea. Zbiory botaniczne Matuschki zostały włączone do Zielnika Śląskiego gromadzonego przez Śląskie Towarzystwo Kultury Ojczystej. Przechowywano je w siedzibie Towarzystwa na Tamce, zaś w roku 1944 zostały ukryte na Tarnogaju, jednak nie przetrwały oblężenia Festung Breslau.
Heinrich Gottfried zmarł w roku 1783. Pyszczyn objął po nim, urodzony w 1764 roku Joseph Maximilian von Matuschka-Spättgen. To właśnie on był autorem rozbudowy pyszczyńskiego pałacu i przyległego doń folwarku. Na mocy spisanego 15 stycznia 1825 roku testamentu, dobra odziedziczył po nim w 1829 roku jego syn Anton Maria von Matuschka-Spättgen. Stosowny list lenny potwierdzający władanie Pyszczynem, administracja państwowa, wystawiła mu jednak dopiero 21 listopada 1833 roku. W 1840 roku właściciel Pyszczyna przeprowadził się do Prężynki, a miejscowy pałac przekazał swojej matce jak posiadłość wdowią. Trzy lata później dobra pyszczyńskie zostały przekształcone z lenna w fideikomis (rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia majątek ziemski, posiadający swój własny status – akt fundacyjny, zapobiegający rozdrobnieniu dóbr).
Właścicielami Pyszczyna byli kolejni hrabiowie von Matuschka, baronowie Toppolczan und Spättgen. Dobrami zarządzał w latach 1860-1889, Alfred Maria hrabia von Matuschka-Spättgen. W tym czasie, a dokładnie 12 stycznia 1884 roku, dobra przekształcone zostały z fideikomisu w majorat (ordynacja przewidująca dziedziczenie majątku ordynackiego przez najstarszego syna lub krewnego w przypadku braku potomków linii męskiej lub majątek tak odziedziczony; także sposób dziedziczenia majątku poprzez najstarszego potomka, bez możliwości dzielenia przedmiotu dziedziczenia), który w całości dziedziczył najstarszy z potomków Alfreda Marii i Gabriele von Matuschka. W akcie ustanowienia majoratu określono jego szacunkową wartość na 346163 marki. Do rodu von Matuschka należały w latach 80-tych XIX wieku na Śląsku dobra ziemskie o powierzchni ponad 3 000 ha. Jednak od końca XIX wieku zaczął się proces kurczenia posiadłości linii prężyńsko-pyszczyńskiej rodu. Małżeństwo Alfreda Marii i Gabrielii von Matuschka, miało aż dziesięciorgo dzieci: 7 synów i 3 córki. W 1889 roku Pyszczyn przejął Hans Balthasar Maria von Matuschka-Spättgen – porucznik w 1. Przybocznym Pułku Kirasjerów we Wrocławiu. Z małżeńskiego związku z Marią Teklą von Matuschka, narodziło się im trzech synów. Najstarszy z nich Hans Heinrich Gottfried Maria hr. von Matuschka, baron Toppolczan und Spättgen, odziedziczył w 1918 roku Pyszczyn. Prężynka przypadła Hansowi Bennowi – drugiemu według starszeństwa.
Hrabia Hans Heinrich von Matuschka-Spättgen, poślubił Beatrice von Gross-Zausche, hrabinę Strachwitz, która urodziła mu ósemkę dzieci: 4 synów i 4 córki. Na świat przyszli kolejno: Johanna (2.04.1913), Hans Friedrich-Rudolph (8.03.1914), Johanna Stephanie (29.06.1915), Hans Ernst-Joachim (8.09.1917), bliźniaczki Maria Tekla i Alice Maria (12.08.1919), Hans Karl-Joseph (14.08.1921), Clemens (26.07.1928). Trzej synowie Hansa Heinricha von Matuschka zginęli podczas II wojny światowej na froncie wschodnim: Hans Karl-Joseph (11 sierpnia 1942 roku pod Orłem), Hans Friedrich-Rudolph (15 listopada 1942 roku pod Tschechowem) oraz Hans Ernst-Joachim (15 lipca 1944 roku pod Lwowem). Zimą 1945 roku, pomimo nadciągającej Armii Czerwonej, pozostali członkowie rodziny pozostali w Pyszczynie, który opuścili dopiero po śmierci hrabiego Hansa Heinricha von Matuschka-Spättgen. Ten ostatni właściciel pyszczyńskiego majątku został zastrzelony przez Rosjan, kiedy stanął w obronie gwałconych kobiet. Miało to miejsce 17 maja 1945 roku. Potomkowie właścicieli Pyszczyna zamieszkali następnie w Irlandii, Anglii i Kanadzie. Ostatni urodzony w Pyszczynie, spadkobierca majątku Hansa Heinricha, Clemens von Matuschka zmarł 28 grudnia 2011 roku w Irlandii.
Główne ramy życia materialnego rodziny właścicieli Pyszczyna tworzył dom. Jak informuje napis zamieszczony na portalu pyszczyńskiego pałacu, jeszcze w 1727 roku zakończona została jego przebudowa Renov. MDCCXXVII (Odnowiony w 1727 r.), którą sfinansował Heinrich Gottfried von Spättgen. Wówczas to dobudowana została pałacowa kaplica. W latach 1794-1796 obiekt został rozbudowany poprzez podwyższenie i powiększenie jego korpusu oraz dobudowanie nowego skrzydła, które wchłonęło wspomnianą kaplicę. W 1882 roku pałac gruntownie odnowiono, a także wzniesiono od strony ogrodu loggię z ozdobnymi schodami tarasem. Po wszystkich rozbudowach pałac pyszczyński liczył 64 pomieszczenia. W dwunastu z nich stały XVII-wieczne meble. Sale te określano w początku XX wieku jako „historyczne”.
Istotnym elementem kształtującym scenerię życia właścicieli pyszczyńskiego pałacu był strój, tworzony wedle ówcześnie obowiązującej mody. Spośród zabaw i rozrywek hrabiów von Matuschka-Spättgen na plan pierwszy niewątpliwie wysuwały się spacery, podróże (w celach służbowych, towarzyskich, zdrowotnych czy religijnych), jazda konna i polowanie, które było zabawą największą, najpowszechniejszą i najwyżej cenioną. Polowanie uważano bowiem za zabawę rycerską, dostępną jedynie dla szlachetnie urodzonych. Za jego pośrednictwem broniono się przed szkodnikami oraz zdobywano przysmaki dla kuchni. Po za tym ze specjalną przyjemnością oddawano się wszelkiego rodzaju zabawom towarzyskim, takim jak bale czy maskarady, których z pewnością nie brakowało w murach pyszczyńskiej rezydencji von Matuschków.
Do dnia dzisiejszego na terenie dawnego zespołu pałacowo-parkowego w Pyszczynie, zachowały się dwie budowle, których pierwotna funkcja była ściśle związana z dworskimi rozrywkami hrabiowskiej rodziny. Jeszcze w 1783 roku z inicjatywy Josepha Maximiliana hrabiego Matuschka-Toppolczan von Spättgen w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu i parkowego otoczenia, wzniesiono teatr dworski. W formie obecnej jest to budynek założony na planie prostokąta, z kamienia i cegły, tynkowany, nakryty niskim dachem czterospadowym. Dwukondygnacyjny w części zachodniej, mieszczącej podscenium i scenę oraz trójkondygnacyjny w części wschodniej. W przyziemiu jego cokół zdobiony jest horyzontalnymi pasmami boniowania. Elewacja południowa i północna budynku zawiera trzy ślepe arkady wielkiego porządku, a w osiach skrajnych pozorne wyrysowane w tynku.
Obiekt swoją późnobarokową formą oraz dekoracją nawiązuje do analogicznych budowli włoskich. We wnętrzu, mimo zniszczeń, zachowały się fragmenty oryginalnego wystroju. Przedstawienia odbywały się w nim do połowy XIX wieku. W teatrze grywali von Matuschka-Toppolczanowie, a na ich amatorskie przedstawienia, których premier było nawet kilka w roku, zjeżdżały się tutaj wszystkie liczące się okoliczne rodziny szlacheckie.
W II połowie XIX wieku (ok. 1882 r.) na skraju dworskiej posiadłości, wzniesiono z inicjatywy hrabiego Alfreda Marii Matuschka-Toppolczan von Spättgen, murowaną strzelnicę. Jej ściana zbudowana z łamanego łupka zieleńcowego (częściowo tynkowana) i wsparta dwiema ukośnymi przyporami zawiera liczne ślady użytkowania w postaci otworów po pociskach. To właśnie tutaj panowie na Pyszczynie, szlifowali swoje umiejętności strzeleckie oraz testowali broń palną z zasobów prywatnego arsenału. Warto przy tym wspomnieć, że już na przełomie XIX i XX wieku rozwinięte strzelectwo sportowe zostało dyscypliną rozgrywaną w ramach Mistrzostw Świata (od 1890 r.) oraz Igrzysk Olimpijskich (od 1896 r.). Być może podobne zawody sportowe dla przedstawicieli okolicznych domów szlacheckich odbywały się w pyszczyńskiej posiadłości von Matuschków.
Bogdan Mucha (Żarowska Izba Historyczna)
Bibliografia
Ważniejsze prace:
1750 – Traite de l’art militaire dans la fortification, l’attaque et la defense des places selon la Methode de Monsieur le Marechal de Vauban. Breslau.
1774 – Von den Pflanzen, welche den Schafen schädlich sind. Oekonom. Nachr. 2.
1776−1777 – Verzeichniss der in Schlesien wildwachsenden Pflanzen, welche in der Färberei gebraucht werden können. Ibid. 4−5.
1776−1777 – Flora Silesiaca, oder Verzeichnisse der in Schlesien wildwachsenden Pflanzen. Breslau.
1779 – Enumeratio stirpium, in Silesia Sponte crescentium in usum herborisantium. Vratisla− viae.
1779 – Über den Elektrophor und Volta’s elektrische Pistole. Oekonom. Nachr. 7.
1789 – Botanische Geschlechtsund Nahmens Register. Breslau (Uzupełnienie „Flora Silesia− ca”).
Źródła:
Binder F. 1884. Allg. Deutsche Biogr. 20. S. 681−682.
Goeppert H. R. 1832. Schl. Prov. Blätt. 95. S. 324−332.
Goeppert H. R. 1876. Jber. Schl. Ges. f. vaterl. Kultur 54. S. 120−121.
Pax F. 1915. Schlesiens Pflanzenwelt. Jena. S. 5−6 (portret).
Rostański K. 1963. Historia Zielnika Instytutu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Acta Univ. Wratisl. 14. S. 283, 287, 291. Sachs R. 1981.
Die „Flora Silesiaca” des Heinrich Gottfried Graf von Matuschka. Jahrbuch der Friedrich−Wilhelms−Uni− versität zu Breslau 22. S. 92−115.
Schube T. 1930. Das Herbar des Grafen H.G. Mattuschka. Jber. Schl. Ges. f. vaterl. Kultur 102. S. 66−72.
Snoch B. Górnośląski Leksykon Biograficzny. Katowice 1997. S. 151.
Streit K. K. 1776. Alphabetische Verzeichniss aller im Jahre 1774 in Schlesien lebender Schriftsteller. Breslau. S. 87−88.
Źródło tekstu: Materiały i opracowania 3. Biograficzny słownik przyrodników śląskich, cz1., Katowice 2000, str. 125-126
Tekst nadesłany przez pana Marka z Irlandii, mającego bezpośredni kontakt z mieszkającą tam rodziną potomków rodu von Matuschka. SKŁADAMY SERDECZNE PODZIĘKOWANIA
15 LIKES
Bardzo interesujący artykuł. Piszę historię kawalerii na Śląsku od Fryderyka Wielkiego do 1939r i nazwisko Graf v. Matuschka Frhr v. Toppolczan u. Spaetgen spotykam w Ranglistach różnych pułków na przestrzeni stuleci nie tylko w Leib Kuerassier Regiment ( Schles.) Nr 1, ale także np. Dragoner Regiment ( 2 Schles.) Nr 8. Chętnie nawiąże kontakt z autorem publikacji. Pozdrawiam. dr Piotr Kołodziej
Przesłaliśmy kontakt na e-mail. Pozdrawiamy