Press "Enter" to skip to content

Świdnica czeka ze swoimi kronikami

Spread the love

Ząbkowice Śląskie zyskały bezcenne dzieło do historii miasta, które zresztą w wielu przypadkach pokazuje ją z innej, niż dotychczas strony. W piątek odbyła się prezentacja odnalezionej w jednej z berlińskich archiwów Kroniki miasta Ząbkowic Śląskich i księstwa ziębickiego.

Jedna z kart Kroniki miasta Ząbkowic Śląskich i księstwa ziębickiego przekonuje nas, jak z karkołomnym zadaniem zmierzył się jej tłumacz Sobiesław Nowotny
(Źródło foto: Ząbkowickie Centrum Kultury i Turystyki/Facebook)

Tą nieznaną do tej pory kronikę odnalazł w 2019 roku w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie historyk z Ząbkowic Kamil Pawłowski. Przy ogromnym zaangażowaniu władz miasta postanowiono, że kronika zostanie wydana drukiem, po przetłumaczeniu jej na język polski. Kronika, spisywana przez trzech, nieznanych autorów obejmuje okres od czasów Mieszka II Lamberta po II połowę XIX wieku. Jej pisanie rozcięto w wieku XVIII. Liczy 515 ponumerowanych stron. Miło nam donieść, że jej tłumaczenie na język polki wykonał historyk ze Świdnicy i redaktor naczelny Świdnickiego Portalu Historycznego Sobiesław Nowotny. Poprosiliśmy go o kilka słów komentarza na temat tego dzieła i jego pracy.

* Co wyróżnia przetłumaczoną przez Ciebie kronikę, spośród innych tego typu i dlaczego dla historii Ząbkowic i Ziębic, ale także innych miast jest tak cenna?

Miasto Ząbkowice Śląskie posiadało wiele kronik, spisywanych przez różnych autorów w okresie nowożytnym i w późniejszych czasach. Różne wydarzenia historyczne (tragiczny pożar miasta w 1858 r., kiedy spłonęło całe archiwum ratuszowe, wydarzenia z końca II wojny światowej i okresu, który po niej nastąpił), które dotknęły to miasto, przetrzebiło znacznie ów kronikarski zasób źródłowy. Pozostało zaledwie kilka tego rodzaju źródeł narracyjnych, w tym między innymi Kronika Koblitza, Kronika Henela von Hennelfelda i przetłumaczona przeze mnie Kronika, spisana przez bliżej nieznanych autorów. W porównaniu z innymi miastami nie jest to zbiór szczególnie zasobny, zważywszy, że dla samej Świdnicy udało mi się okryć dotychczas aż 16 kronik nowożytnych, o różnej objętości i pisanych przez różnych autorów. Trzeba pamiętać, że liczba kronik i ich objętość nie jest jednak wytyczną, gdy chodzi o liczebny stan ich zachowania. Na przykład duży ośrodek miejski jakim jest Wrocław posiada ponad 20 rękopiśmiennych kronik, Lubań ponad 25, kilka posiada mały Lwówek Śląski, lecz na przykład dla Legnicy, która była przecież ważnym ośrodkiem miejskim i stolicą książęcą, zachowała się tylko jednak kronika miejska z okresu nowożytnego. Każda z kronik niesie wielki zasób informacji, który w większości nieznany jest historykom i lokalnym badaczom – przeszkodą w ich poznaniu jest trudność w ich odczytywaniu i bariera językowa (spisane są z j. staroniemieckim, częściowo również po łacinie). Każda z tych kronik otwiera nam zatem drzwi do kompletnie nieznanego, obcego dla nas świata, do ludzi żyjących tu w dawnych wiekach, do ich problemów, lęków, radości, ich sposobu postrzegania otaczającego świata. Takim właśnie źródłem jest przetłumaczona przeze mnie i opracowana przez Kamila Pawłowskiego Kronika miasta Ząbkowic Śląskich i księstwa ziębickiego. Jest niezwykłym, a wręcz arcyciekawym źródłem do historii Ząbkowic Śląskich, lecz również całego Śląska. Jej wyjątkowość polega na tym, że nie tylko dotyka spraw historii politycznej, zmian administracyjnych, lecz przede wszystkim opisuje życie zwykłych mieszkańców tego miasta. Dostrzegamy zatem cały szereg informacji o przestępstwach, do jakich doszło na terenie Ząbkowic Śląskich i okolic, można by powiedzieć mamy w tym przypadku niemal ze swoistym Pitavalem ząbkowickim. Najszerzej opisano tu chociażby historię tzw. grabarzy ząbkowickich, którzy mieli rozsiewać zarazę w tym mieście, wraz z ich procesem i momentem stracenia. Wiele miejsca poświęcono sprawom handlu, życia w mieście rządzonym przez książąt i królów, prowadzonym tu wojnom, zagadnieniom reformacji i kontrreformacji. Autor głównego trzonu kroniki był bacznym obserwatorem przyrody, zjawisk astronomicznych i dziwnych znaków na niebie, które my zakwalifikowalibyśmy jako… UFO. Dzięki barwnym opisom otwiera nam okno na nieznane fakty z życia lokalnych władców, w tym m. in. księcia Karola I z rodu Podiebradów, które mają charakter wesołych, a nawet nieco sprośnych anegdot i dykteryjek. Na łamach kroniki znaleźć można też sporo informacji o innych miastach Dolnego Śląska, w tym m. in. Świdnicy. Ciekawą informacją, która znana była autorowi to fakt, iż:

„Miecz i napierśnik Bolka I Surowego przetrzymywane są w Świdnicy ze szczególnym namaszczeniem.”

Inna dotyczy istnienia w Ząbkowicach Śląskich Piwnicy Świdnickiej, w której szynkowano świdnickie piwo. Powstała ta w 1535 r., a zlikwidowano ją w 1569 r., zapewne wraz ze spadkiem jakości świdnickiego złotego trunku. Tego typu informacji i ciekawostek znaleźć można oczywiście znacznie więcej, a myślę, że każdy, kto jest zainteresowany zgłębianiem historii, znajdzie coś ciekawego dla siebie.       

* Co sprawiło Ci największą trudność w pracy nad jej tłumaczeniem?

Było to bardzo trudne przedsięwzięcie, zważywszy, że cała kronika nie jest tekstem jednolitym, pisało ją trzech różnych autorów, a zatem można tu wyróżnić trzy dukty z pisma – mówiąc kolokwialnie: trzy charaktery pisma – pierwszy z czasów baroku, dwa następne już z okresu XIX wieku. Największą trudnością był fakt, iż autor głównego trzonu kroniki dokonywał swych notatek bez stosowania jakichkolwiek zasad ortografii i interpunkcji, częstokroć tak, jak mówił, a zatem fonetycznie. Zgodnie z duchem epoki wielokrotnie używał on wtrąceń łacińskich, bądź też niemieckie czasowniki zastępował łacińskimi, germanizując je końcówkami osobowymi, zwyczajowymi dla języka niemieckiego. Sam język autora nie był łatwy – trzeba bowiem pamiętać, że główny trzon kroniki doprowadzony został do 1740 roku i spisany został w języku staroniemieckim. Wiele określeń stosowanych w tym tekście wyszło już z użycia, wymarło. Język niemiecki, podobnie zresztą jak język polski stale się rozwija i ten z czasów baroku w dalekim stopniu różni się od języka współczesnego. Z całą pewnością tekstu kroniki nie sporządził humanista, człowiek o wyższym wykształceniu. Podejrzewam, że był mieszczaninem, być może nawet rzemieślnikiem, może mistrzem cechowym, co negatywnie wpłynęło na formę zapisu kroniki, lecz miało swe pozytywy, gdy chodzi o dobór faktów, które chciał zanotować na łamach swej kroniki i swoistą bezpośredniość zapisów, gdzie często używał swobodnego, wręcz potocznego języka, używając niekiedy określeń typu: „chciał go sprać”, a nawet wulgaryzmów (choć sporadycznie i jedynie w odniesieniu do pewnych części ciała lub panien lekkich obyczajów), co było zresztą zgodne z duchem ówczesnej epoki.    

Kronikę można kupić (także w formie wysyłkowej) w Ząbkowickim Centrum Kultury i Turystyki

* Największe zaskoczenie dla Ciebie jeżeli chodzi o nią samą jako dzieło oraz jej zawartość merytoryczną?

Takich momentów, które mocno mnie zaskoczyły i zdumiały podczas pracy nad odczytem i tłumaczeniem kroniki było tak wiele, że trudno mi jest wszystkie w tym momencie wyliczyć. Największe zdziwienie wywołały u mnie zapisy dotyczące świadectw polskiej obecności w późnym okresie nowożytnym na terenie Ząbkowic Śląskich i okolic tego miasta. Autorzy niemieccy, piszący zarówno przed II wojną światową, a w szczególności po niej, lecz również część autorów polskich, sądziła, że tereny ziemi ząbkowickiej zgermanizowane zostały już w okresie średniowiecza wraz z wielką niemiecką akcją kolonizacyjną na tym terenie, prowadzoną zarówno przez książąt, klasztory, jak i możnowładców. Jedna zapiska kronikarza, którego trudno przecież posądzać o stronniczość – sam był bowiem Niemcem, pokazuje, że ludzi, którzy posługiwali się językiem polskim w Ząbkowicach Śląskich i okolicach, musiało być wielu i że zjawisko to musiało mieć charakter masowy. Ów kronikarski zapis pochodzi z 18 kwietnia 1683 r.:

„W święta Wielkanocne wygłoszono tu pierwsze kazanie w języku polskim, z powodu mieszkającej tu dookoła polskiej ludności.”

Foto: Alexander Marzec

Dokonując analizy tej notatki samoczynnie pojawiają się pytania typu: czy zjawisko to dotyczyło tylko okolic Ząbkowic Śląskich, czy szerszych obszarów Śląska? W jakiej mierze język polski był codziennym językiem tych ludzi? Czy byli oni dwujęzyczni, czy mówili tylko po polsku? Bo w przypadku tego ostatniego pytania zasadniczą kwestią jest, czy skoro znali język niemiecki, to czy wówczas istniałaby potrzeba zaprowadzania dla nich specjalnie odprawiania nabożeństw i wygłaszania kazań po polsku? Równie dobrze mogliby nadal modlić się po niemiecku. Skoro jednak istniała taka potrzeba, to następnym pytaniem, które automatycznie się tu pojawia: jak dalece i czy w ogóle ludzie ci posiadali własną, polską świadomość narodową? A może dopiero się ona rodziła? Informacja o polskich kazaniach w Ząbkowicach Śląskich jest na tyle nowa i nieznana kompletnie w dotychczasowej literaturze historycznej, że z pewnością warta jest dalszych badań. Równie zaskakujące były dla mnie opisy odwiedzin Ząbkowic Śląskich i przejazdów przez to miasto polskich królów, w tym między innymi Jana III Sobieskiego. Autor kroniki poświęca im stosunkowo sporo miejsca i można odnieść wrażenie, że pisze o tym nawet z pewną sympatią. Tego typu zaskakujących informacji jest oczywiście znacznie więcej.

Ząbkowicom Śląskim można tylko zazdrościć, że doczekały się polskiej edycji nieznanej do tej pory w źródłach kroniki. Ogromna w tym zasługa burmistrza Marcina Orzeszka, który dostrzegł potrzebę przetłumaczenia i wydania dzieła. To zresztą jedno z wielu działań władz Ząbkowic Śląskich na polu historii miasta, wspomnieć tu wypada chociażby pomoc przy wydaniu dwóch tomów albumów Ząbkowice Śląskie na dawnych pocztówkach, których autorami były duet redaktorów naczelnych Świdnickiego Portalu Historycznego – Andrzej Dobkiewicz/Sobiesław Nowotny, czy nie wspominając już o pracach wykonywanych w ostatnich latach na ząbkowickim zamku, czy nawet wyeksponowaniu w przestrzeni miejskiej, odkrytej kilka lat temu średniowiecznej studni.

Można tylko żałować, że Świdnica posiadając kilkanaście starych kronik, znanych jedynie nielicznym osobom zajmujących się dziejami miasta, nie potrafi dostrzec potrzeby ich wydania, przy wykorzystaniu niewątpliwego potencjału i umiejętności Sobiesława Nowotnego, odczytywania starych rękopisów i tłumaczenia tekstów z języka staroniemieckiego i łaciny.

(Dziękujemy za użyczenie zdjęć z premiery kroniki Aleksandrowi Marcowi)

11 LIKES

Skomentuj jako pierwszy!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Mission News Theme by Compete Themes.