Kamienice na świdnickim starym mieście bardzo często mają średniowieczne pochodzenie, jednak nie zawsze jest to widoczne na pierwszy rzut oka. W toku przebudów ich elewacje zmieniały się, dostosowując do aktualnie obowiązujących stylów. Zmieniały się też bryły budynków. Nadbudowywane były dodatkowe piętra, nieraz też dawne wysokie kondygnacje dzielono na niższe. Katastrofalne pożary i wojny również wpłynęły na stan zachowania średniowiecznej substancji.
Czasami jednak, w toku remontów odkrywane są detale, które potem pozostają wyeksponowane na elewacji jako znak wiekowości budynku. Jednym z najlepszych przykładów jest niedawny remont elewacji kamienicy przy ul. Łukowej 2, w której pod boczną, bezstylowową fasadą ukazała się gotycka elewacja, najlepiej zachowana w Świdnicy.
Nie zawsze jednak historyczne detale ukazują nam dzięki remontom – nieraz właśnie ich brak skutkuje odsłonięciem ciekawych elementów spod odpadającego tynku. Chciałem zaprezentować zebrany przeze mnie wybór ciekawych detali odsłoniętych w ten właśnie sposób.
Narożna kamienica przy ulicy Pułaskiego 30 została opisana w książce Małgorzaty Chorowskiej i Czesława Lasoty „Kamienica Mieszczańska w Świdnicy. Karczma i mieszkanie w XIII-XVIII w.”. Powstała około 1380 r. jako murowana jednopiętrowa z trzema sklepionymi kolebkowo komorami piwnicznymi. Świadectwem jej średniowiecznego pochodzenia na elewacji jest prostokątny granitowy portal o sfazowanych krawędziach i obtłuczonym ościeżu. Boczna, prosta elewacja od strony ulicy Dalekiej zaczęła odsłaniać fragmenty kamiennego obramowania okiennego, dużo większego niż obecne okno. Sądząc z jego formy – obramowanie to pochodzi z podobnych lat co portal wejściowy i doświetlało pierwotną sień. Można przypuszczać, ze odkucie reszty tynku pozwoliłoby odsłonić kolejne okna w tej ścianie.
Rozebrana w 2013 roku kamienica przy ul. Przechodniej 1 przez długi czas pozostawała opuszczoną ruiną. Jej rozbiórka była zgodna z prawem i nie poruszyła żadnego konserwatora zabytków. Tymczasem ta wielokrotnie przebudowywana kamieniczka również posiadała gotyckie relikty na elewacji, odsłonięte pod koniec jej istnienia. W bocznej ścianie od ulicy Przechodniej widoczny był olbrzymi węgar prostego granitowego okna z XV wieku, którego skala pasowała bardziej do bogatych kamienic z głównych ulic, a świadczyła o zamożności jej dawnego właściciela.
Szkoda, że obecnie obramienie to przepadło, nie zostało wmurowane w nowy budynek i prawdopodobnie poszło na gruz. Nie wiadomo czy jakieś jeszcze inne zabytkowe detale nie znajdowały się w tym budynku.
Czasami ciekawy detal nie jest widoczny na pierwszy rzut oka. Kamienica przy ul. Długiej 21, przechodząca obecnie renowację przez jakiś czas pozbawiona była tynku na styku z barokową sąsiadką. Widać było w tym miejscu głównie maszynowe cegły z XIX wieku, ale w szerokości muru sąsiedzkiego można było dostrzec charakterystyczne duże cegły gotyckie z ozdobnie wykonanymi spoinami. Świadczyły one o tym, że średniowieczna kamienica ta miała wspólną ceglaną ścianę sąsiedzką z kamienicą Długa 23 i że sięgała ona do wysokości 2 piętra. Dodatkowo, tak starannie wykonany mur dowodzi zamiaru pozostawienia ściany nieotynkowanej w średniowieczu.
Sąsiadka z drugiej strony ulicy: podwójna kamienica Długa 22-24 spory płat tynku straciła już prawie 10 lat temu. Nie wygląda to schludnie, ale daje możliwość przynajmniej częściowego spojrzenia na jej historię. Obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z lat 30. kiedy to połączono ją funkcjonalnie i wprowadzono modernistyczny detal, jednak obie jej części powstawały w innym okresie. Lewa jej strona, czyli Długa 24 ma widoczną kamienną ścianę sięgającą I piętra (A). Zapewne pochodzi ona z około 1400 roku, kiedy to za wzniesienie 2 murowanych kondygnacji przyznano jej właścicielowi prawo uwarzenia 2 warów piwa. Ściana powyżej wymurowana jest w niedbały sposób z cegieł i częściowo kamieni i pochodzi z okresu baroku. Prawa strona kamienicy, czyli nr 22 ma wyeksponowane tylko ceglane mury (B). Widoczne cegły nie mają formatu ani wątku średniowiecznego, ale wydają się większe od sąsiednich barokowych. Można tą ścianę ostrożnie datować na schyłek renesansu. Przy okazji, pod oknem 2 piętra na granicy z sąsiednią kamienicą widać fragment ceglanego nadproża wcześniejszego okna dostosowanego do innego podziału na kondygnacje (C). Na podstawie przyznanych w 1401r. warów piwa można wywnioskować, że i tutaj stanęła na początku XV wieku 2 kondygnacyjna murowana kamienica.
Jedna z najlepiej poznanych kamienic w Świdnicy znajduje się przy Rynku 23a. Na podstawie badań architektonicznych z początku lat 90. oraz dzięki licznym wzmiankom w kronikach wiemy, że kamienica ta powstała jako dwupiętrowa murowana około 1370 r. w obecnej skali, jedynie zyskując w XVIII wieku barokowy kostium fasady. Dużo wcześniej, bo na początku XIV wieku jej właściciel zasłynął wytyczeniem na części własnej posesji przejścia prowadzącego do kościoła dominikanów. Właśnie od strony tego przejścia, znanego dzisiaj jako Zaułek Świętokrzyski możemy zobaczyć odsłonięte spore połacie ceglanego gotyckiego wątku z ciemnymi, ozdobnymi cegłami – zwanymi zendrówkami. Staranność wykonania spoin i dwubarwność cegły dowodzą, że pierwotnie ta ściana też miała elewację bez tynku. Warto przy okazji remontu zastanowić się, czy nie odsłonić przynajmniej częściowo tej średniowiecznej cegły.
Kolejna kamienica z ulicy Długiej 26 posiada barokową fasadę. Od podwórka ma rzut litery L i na jej tylnej i bocznej ścianie widoczny jest wyraźny kamienny mur sięgający stropu nad pierwszym piętrem. W wymienionej przeze mnie wcześniej książce o świdnickich kamienicach autorzy poświęcają akapit tej ścianie. Wg ich badań kamienne mury o lekko czerwonawym zabarwieniu wykonane są w technice kamienia łamanego na zaprawie z gliny z wapnem, zaś ich przebarwienie to skutek dawnego pożaru. Taka technika budowy używana była w Świdnicy mniej więcej w latach 1300-1380, a więc przed upowszechnieniem się murowanych kamienic, zainicjowanym statutami księcia Bolka II i rady miejskiej. Można więc przyjąć, że jest to pozostałość jednej z najstarszych murowanych kamienic w Świdnicy, pochodzącej z I połowy XIV wieku.
Niektóre pozostałości nie są na tę chwilę oczywiste i wymagałyby wykonania dalszych odkrywek.
Któregoś razu zwróciłem uwagę na boczną ścianę dawnego klasztoru kapucynów przy ulicy Zamkowej, postawionego na miejscu świdnickiego zamku.
Przy jednym z okien widoczny jest wyraźny fragment kamiennego obramienia okiennego. Na zbliżeniu widać profilowanie, które wygląda bardzo podobnie do renesansowego profilu fasciowego, z charakterystycznym załamaniem w dolnej części, a występującego również w ozdobnym portalu także pochodzącym z zamku. Czy jest to relikt okna z XVI wieku? Na razie trudno stwierdzić, warto jednak byłoby zbadać ten fragment elewacji.
Ostatni przykład, który chciałem pokazać jest dużo młodszy, bo pochodzi z końca XVIII wieku. Opuszczona od wielu lat kamieniczka przy ul. Zygmuntowskiej 2 jest obecnie w fatalnym stanie. Spore połacie tynku, które odpadły od jej elewacji pozwalają jednak zauważyć, że jej górna część powstała w technice tzw. muru pruskiego.
Zapewne konstrukcja szkieletowa nie była wyeksponowana na elewacji, tak jak ma to miejsce w budowlach na Placu Pokoju, raczej w tym przypadku całość od początku była otynkowana. Wzniesienie górnego piętra w tej technice podyktowane było zapewne względami finansowymi.
Poza przedstawionymi przeze mnie przykładami jest jeszcze wiele kamienic, w których spod tynku widoczne są kamienne, przeważnie średniowieczne ściany. Pokazują się również proste kamienne portale, jak na przykład w dawnych koszarach przy ul. Teatralnej 38, czy też w kamienicy Długa 45a. Warto przyglądać się im, gdyż naocznie uświadamiają z jak wiekowymi budowlami mamy do czynienia w naszym mieście. Kolejne remonty powinny zaś wyeksponować przynajmniej niektóre z tych reliktów. Możliwe, że takich ukrytych perełek jak kamienica przy ulicy Łukowej 2 jest dużo więcej.
Paweł Mazur
23 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!