Wyjątkowy status i uroczystą oprawę miały strzegomskie uroczystości związane z 400. rocznicą urodzin Marcina Lutra.

Wstęp

Świętami, które obchodzono w całych Niemczech po ich zjednoczeniu pod przewodnictwem Prus w 1871 roku były: święto Sedanu, dzień urodzin cesarza. Były to oficjalnie święta dla urzędników, wojska i szkół, ale nie najważniejsze. Dla lokalnych społeczności dużo ważniejsze były uroczystości związane z wmurowaniem kamienia węgielnego i odsłonięciem   pomnika[1]. Takich uroczystości w Strzegomiu odbyło się w XIX wieku wiele. W tym czasie odsłonięto w mieście 3 pomniki: żeliwny krzyż na szczycie Góry Krzyżowej w roku 1850, pomnik poświęcony pamięci żołnierzy z powiatu strzegomskiego poległych w wojnach z lat 1864-1871 (Kriegerdenkmal), odsłonięty w 1882 roku i pomnik cesarza Wilhelma I (1897)[2]. W roku 1859 wmurowano uroczyście kamień węgielny pod budowę nowego ratusza a w 1874 roku pod budowę szkoły średniej[3]. Obchodzono w mieście co roku dzień urodzin, najpierw króla Prus a po zjednoczeniu Niemiec cesarza. Nie często zdarzało się obchodzić święta, które dotyczyłyby wszystkich Niemców. Takim świętem był, przynajmniej dla protestantów, 400-lecie urodzin Marcina Lutra, w 1883 roku.

Po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 roku, jego poglądy bardzo szybko rozprzestrzeniły się i zyskały wielu wyznawców. Również w Strzegomiu dość szybko nowe wyznanie znalazło wielu wyznawców. Jednak po wojnie trzydziestoletniej nie mogli oni swobodnie odprawiać swoich nabożeństw, lecz musieli jeździć do kościoła w Granowicach w księstwie legnickim a później  do pobliskiej Świdnicy. Nie mogli również uroczyście obchodzić dnia urodzin wielkiego reformatora. Dopiero pod panowaniem pruskim rozpoczęto oficjalne uroczyste świętowanie urodzin Marcina Lutra. Jedną z takich uroczystości z roku 1883 opisał kronikarz Julius Filla[4]. Była to okrągła rocznica 400-lecia urodzin wielkiego reformatora. W przeciwieństwie do obchodzonych w poprzednich wiekach rocznic reformacji ten jubileusz był inny, bo do tego czasu tego czasu uroczystości były świętowane w poszczególnych ewangelickich państwach niemieckich oddzielne. W roku 1883 święto to było obchodzone w całych Niemczech „Zu Luthers 400. Geburtstag 1883, dem ersten ausdrücklich seiner Person geltenden Großjubiläum, wurde dieser Revolutionär in Kirchen und Auditorien, auf Straßen und Plätzen, in  mündlicher und schriftlicher Rede und mit viel Musik gefeiert“[5] (Z okazji 400 rocznicy urodzin Lutra w roku 1883, rewolucjonista został uczczony w kościołach i audytoriach, na ulicach i placach, w przemowach wygłaszanych i napisanych.). Po raz pierwszy Marcin Luter stał się, jak słusznie stwierdziła to Dorothea Wendebourg „deutsche Luther”, postacią która można było połączyć z „Nationalstaat” państwem narodowym z całymi zjednoczonymi Niemcami[6]. Luther przestał być utożsamiany tylko z protestantami, miał być teraz „deutscher Mann” a jego portret wisiał w salach szkolnych obok portretów cesarza, Bismarcka, Blüchera i Moltkego[7].

Poza wspomnianą kroniką najwięcej informacji dotyczących obchodów rocznicy urodzin Marcina Lutra w mieście zawierają lokalne gazety „Striegauer Stadtblatt” i „Striegauer Kreisblatt”. Prasa lokalna prezentowała głównie  ogłoszenia związane z organizacją rocznicy i nie zawiera ich opisów, ale zostały tak wydrukowane program uroczystości a także sprawozdania finansowe.

Przygotowania i przebieg święta

Rocznica ta była obchodzona, jak to zaznaczył kronikarz, uroczyście w całych Niemczech. Zaznaczono to w ogłoszeniu prasowym z dnia 13.10.1883 roku, w którym podkreślono, że także tutejsza gmina ewangelicka zamierza włączyć się do uroczystych obchodów[8]. W celu sprawnej organizacji wszystkich uroczystości gmina wybrała komitet w składzie: superintendent Karl Wilhelm Bäck[9], Paul  Bartsch, Bollert, Brossmann, A. Friedrich, Dr. Albert Gemoll, Kunick. Lommel,  von  Oheimb,  Schneider i burmistrz Werner.

W prasie lokalnej już w październiku tego roku ukazały się ogłoszenia informujące o wykładach związanych z działalnością Marcina Lutra. Pierwszy wykład miał  wygłosić 14 października, nauczyciel gimnazjalny pan doktor Schauenburg[10] a jego tytuł brzmiał: „Das Leben und Wirken Dr. Martin Luthers bis zum Beginn der Reformation“ (Życie i działalność doktora Marcina Lutra do początku reformacji). W następną niedzielę, 21 października wykład miał wygłosić także nauczyciel gimnazjalny doktor Bernhardt[11] a jego tytuł brzmiał: „Luthers Leben und Wirken von der Reformations bis zu seinem Tode“ (Życie i działalność  doktora Marcina Lutra od reformacji do śmierci). 28 listopada,  wykład zatytułowany: „Dr. Martin Luther, der rechte Gemeinde- und Hauspriester“ (Doktor Marcin Luter prawdziwy  kapłan gminny i domowy) miał wygłosić superintendent pastor Karl Wilhelm Bäck,  a 4 listopada zapraszano na wykład rektora gimnazjum strzegomskiego doktora Alberta Gemolla[12] zatytułowany „Die Reformation, der deutschen Volkes größte That“ (Reformacja, największy czyn narodu niemieckiego). Wszystkie odczyty odbyły się w hotelu „zum deutschen Kaiser” o godzinie 17. Prasa lokalna wielokrotnie przypominała o kolejnych wykładach, które cieszyły się dużym zainteresowaniem[13]. Tematy wykładów były ułożone chronologicznie i przedstawiały najpierw działalność Lutra do  jego wystąpienia przeciwko papieżowi, potem jego działalność w czasie reformacji i podsumowanie samej reformacji w Niemczech.

Członkowie komitetu organizacyjnego wzywali również wszystkich mieszkańców gminy ewangelickiej do wpłacania dobrowolnych datków na potrzeby organizacji wszystkich uroczystości. Przypominano wiernym, że godne przygotowanie obchodów tak ważnego święta niesie za sobą duże koszty i dlatego wzywano osoby, które jeszcze nie wpłaciły żadnej kwoty, do ofiarności, informując jednocześnie, że wpłaty będzie przyjmował pan rentier[14] Broßmann do dnia 6 listopada[15].

W prasie lokalne wydrukowano również dokładny program obchodów 400 rocznicy urodzin Marcina Lutra w dniach 10 i 11 listopada 1883 roku[16]. Oficjalne obchody tego święta rozpoczęto w mieście już 9 listopada o godzinie 16.30.

Pierwszy dzień, sobota 10 listopada, uroczystości miał przedstawiać się następująco:

Rano, o godzinie 7.30 z wieży ratuszowej zagrano chorał, następnie o godzinie 8.30 rozpocząć się miały uroczystości w szkołach elementarnych. Od godziny 9.30 do 10.30 w kościele odbyć się miało nabożeństwo dla dzieci. O godzinie 11 zapraszano na uroczystości do strzegomskiego progimanzjum. Po południu o godzinie 16 rozdano dary dla ubogich osób z gminy a godzinę później zapraszano na uroczyste nabożeństwo, w czasie którego kazanie miał wygłosić superintendent Karl Wilhelm Beck.

Drugiego dnia, w niedzielę 11 listopada, miał odbyć się uroczysty pochód spod ratusza do kościoła, i dlatego poproszono mieszkańców o zgromadzenie się przed ratuszem o godzinie 8.30. Po uroczystym przemarszu przez rynek mieszkańcy mieli udać się do kościoła na uroczyste nabożeństwo, na zakończenie którego o godzinie11 z wieży ratuszowej ponownie miał zabrzmieć chorał. Wieczorem o godzinie 17 mieszkanie mieli ponownie wziąć udział w nabożeństwie, w czasie którego  kazanie miał wygłosić pastor Wiese z Mrowin (Konradswaldau). Całe uroczystości miały zakończyć się uroczysta kolacja w hotelu „zum deutschen Kaiser”.

W ogłoszeniach prasowych organizatorzy święta zwracali się do wiernych nie tylko z prośbą o udekorowanie domów oraz oświetlenie ich w czasie wieczornych uroczystości, ale zbliżające się dni będą służyć także wzmocnieniu wiary ewangelickiej i błogosławieństwa całej gminy ewangelickiej („daß die bevorstehenden Festtage zur Stärkung unseres evangelischen Glaubens und zum Segen der gesammten Kirchgemeine dienen mögen”)[17] . W prasie lokalnej poza ogłoszeniami informującymi o planowanych wykładach i prezentującymi program uroczystości brak jakiegokolwiek opisu ich przebiegu.

Na szczęście ich opis zanotował kronikarz Julius Filla i to dzięki niemu można dowiedzieć się czy przebiegły one z zgodnie z zaprezentowanych programem[18].

Dzień przed głównymi obchodami święta Marcina Lutra, czyli w dniu 10 listopada 1883 roku odbyły się uroczystości szkolne w każdej ze szkół, w trakcie których uczniowie udali się w uroczystym pochodzie do kościoła, aby wziąć udział w uroczystej mszy dla młodzieży, odprawianej przez teologa Sommera. Ewangelicka gmina wyznaniowa przeznaczyła ze swoich własnych środków pewną kwotę pieniędzy na wsparcie 100 najuboższych rodzin ewangelickich. Niestety kronikarz nie napisał jak wysoka była to kwota. Wieczorem o godzinie 5 odbyła się wieczorne nabożeństwo, odprawiona przez superintendenta Karla Wilhelma Bäcka, a potem udano się na uroczysty posiłek. W dniu samego święta, czyli 11 listopada, miasto zostało pięknie przystrojone: flagi, girlandy kwiatowe i bramy triumfalne ozdabiały wszystkie domy. Kronikarz napisał, że wśród mieszkańców miasta panowała tak wielka zgoda, że nawet katolicy i mieszczanie wyznani mojżeszowego postanowili dołączyć się do obchodów ozdabiając swoje domy a wieczorem przyłączając się do ogólnej iluminacji miasta.

Dnia 11 listopada godzinie 8.30 rano przed ratuszem ustawił się świąteczny pochód w następującym porządku: na przodzie kapela miejska, potem chłopcy i dziewczęta ze szkół miejskich i wiejskich oraz uczniowie progimnazjum wraz ze swoimi nauczycielami, Związek Panien, Związek Mężczyzn i Młodzieńców, stowarzyszenia kościelne, członkowie magistratu i kolegium radnych miejskich, władze cesarskie i królewskie oraz członkowie władz gminy. Wspaniały pochód wyruszył wokół rynku do kościoła, gdzie superintendent pastor Karl Wilhelm Bäck osobiście wygłosił uroczyste kazanie. Po południu o godzinie 17 w kościele ewangelickim odbyła się uroczysta msza kończąca wszystkie uroczystości rocznicowe. W tej uroczystej mszy wzięło udział całe duchowieństwo diecezjalne, kazanie wygłosił pastor Wiese z Mrowin, a muzyką kościelną kierował kantor Zimmer. Kronikarz często podczas opisywania różnych patriotycznych czy też kościelnych uroczystości zaznaczał, że odbywały się one bez jakichkolwiek incydentów. Również kończąc opis obchodów rocznicy urodzin Marcina Lutra zaznaczył, że podczas wszystkich uroczystości nie doszło do żadnych incydentów a w wielkiej uroczystej kolacji, która odbyła się w hotelu „Deutscher Kaiser” [Cesarz Niemiecki], wzięło udział 120 osób.

Można stwierdzić, że uroczystości przebiegły zgodnie z wcześniej zaplanowanym programem. W przebiegu uroczystości w Strzegomiu brak jest innego punktu, który często występował w innych miastach niemieckich, a mianowicie w mieście nie zasadzono dębu Lutra” (Luthereiche)[19]. Trudno przypuszczać, aby ten akt został pominięty, zarówno w ogłoszeniach prasowych, jak i w sprawozdaniu z uroczystości przekazanym przez kronikarza Juliusa Fillę.

 Porównując obchody rocznicy urodzin Marcina Lutra w Strzegomiu  i w pobliskiej Świdnicy można zauważyć, że miały one bardzo podobny przebieg, tak jakby były organizowane według tego samego schematu. W Świdnicy również organizowano odczyty o życiu i działalności religijnej Marcina Lutra a przebieg samych uroczystości był bardzo podobny do tego w Strzegomiu, z tą różnicą, że w Świdnicy w uroczystym pochodzie ulicami miasta wzięło udział około 10 000 ludzi, co jest zrozumiałe, bo Świdnica była większym miastem niż Strzegom[20].

Sprawozdanie finansowe z organizacji święta

Po zakończeniu święta zgodnie ze wcześniejszymi zapowiedziami, członkowie komitetu opublikowali najpierw podziękowania a później sprawozdanie finansowe.

W podziękowaniach opublikowanych zarówno w gazecie „Striegauer Stadtblatt” jaki „Striegauer Kreisblatt” podziękowano za udekorowanie i iluminacje ulic i domów, mężczyznom zbierającym datki od parafian, paniom za przepiękne udekorowanie kościoła, członkom chóry za śpiew w czasie uroczystości i wszystkim osobom, które radą lub czynem wsparły działania komitetu organizacyjnego[21].

W gazecie „Striegauer Stadtblatt” z dnia 17 listopada 1883 roku opublikowano bardzo szczegółowy imienny wykaz wpłat na potrzeby organizacji święta[22]. Według niego w mieście datki wpłaciło 440 członków gminy, w tym, 35 dobrowolnie, a 13 osób odmówiło wpłaty. W sumie zebrano w mieście 671 marek i 10 fenigów. Natomiast z 15 gmin wiejskich, 414 osób wpłaciło datki, w tym 30 osób dobrowolnie a 16 odmówiło wpłaty, w tym 14 osób z gminy Granica (Halbendorf). Razem z gmin wiejskich komitet  otrzymał kwotę w wysokości 323 marek i 96 fenigów. Członkowie komitetu organizacyjnego wymienili wszystkie osoby, które wpłaciły pieniądze nawet, najmniejsze datki. Największy datek złożył właściciel fabryki pan Scharnke – 50 marek. 30 marek ofiarowali właściciel fabryki pan Lommel i właściciel kamieniołomu, pan Lehmann. Inny właściciel kamieniołomu, pan Bartsch wpłacił 20 marek a właściciel majątku na prawach rycerskich Julius Bartsch  16 marek. Najwięcej było wpłat po 50 fenigów- 139, następnie po 1 marce – 123. Najniższa kwota jaka wpłacali ewangelicy wynosiła 10 fenigów. Niektóre z osób oprócz wpłat zaoferowały swoje usługi na przykład wypożyczając nieodpłatnie swoje wozy. Tak postąpili panowie Koschwitz i Schubert, którzy przewieźli swoimi wozami jodły, potrzebne do udekorowania kościoła[23].

Najwięcej wpłaciły dwie gminy wiejskie Morawa i Skarżyce – 53 marki, potem gmina Czechy – 44 marki i Żółkiewka – 34 marki i 80 fenigów. Najmniej wpłacili mieszkańcy wioski Stawiska – 2 marki i 10 fenigów, ale wynikało to z dużo mniejszej liczby mieszkańców.

W ostatnim ogłoszeniu dotyczącym organizacji obchodów rocznicy urodzin Marcina Lutra komitet organizacyjny przedstawił  krótkie podsumowanie wpływów i wydatków związanych z uroczystościami. W sumie do kasy wpłynęło 1195 marek i 6 fenigów, z czego wydano 797 marek i 6 fenigów. W kasie pozostało 398 marek. Członkowie komitetu poinformowali czytelników, że szczegółowe rachunki można zobaczyć przez 14 dni w mieszkaniu kantora Zimmera. Natomiast pieniądze, które pozostały zostały wpłacone do miejscowej kasy oszczędnościowej na fundusz Marcina Lutra[24].

Zakończenie

Zorganizowane odgórnie jako święto państwowe obchody urodzin Marcina Lutra miały na celu zjednoczenie Niemców wokół ich wspólnego bohatera, miał się on znaleźć w panteonie takich sław jak Blücher, Bismarck i Moltke. Jednak analizując przebieg obchodów w Strzegomiu można zauważyć, że główną rolę w organizacji obchodów urodzin wielkiego reformatora przejęli mieszczanie wyznania ewangelickiego.  W prasie lokalnej ukazywały się nawet ogłoszenia, w których zachęcano ewangelików aby wykorzystali zbliżającą się rocznicę urodzin Lutra do pogłębienia i umocnienia swojej wiary. Przez wiele lat między katolikami a luteranami istniały wielkie podziały i trudno było teraz wymagać od katolików, aby nagle zaczęli czcić Lutra na równi z protestantami. Święto było uroczystością państwową i ogólnoniemiecką, więc katolicy zapewne włączyli się przygotowania do jego obchodów, tym bardziej, że np. istniejące w mieście progimnazjum było szkołą symultaniczną i chodzili do niej zarówno ewangelicy, jak i katolicy. Tak samo nauczyciele byli obu wyznań, a rektor musiał być wyznania ewangelickiego[25]. Również katoliccy mieszkańcy miasta na prośbę władz udekorowali swoje domy z okazji tego święta, trudno sobie jednak wyobrazić aby brali czynny udział w nabożeństwach ewangelickich. Jednak według słów kronikarza Juliusa Filli, który będąc katolikiem, podkreślał wielką zgodę panującą wśród wszystkich wyznań, w tym i mieszczan wyznania mojżeszowego, uzyskujemy potwierdzenie na wspólne obchody urodzin Marcina Lutra w Strzegomiu przez wszystkich jego mieszkańców, bez względu na wyznanie. W czasie tych obchodów nie doszło do żadnych incydentów i to tez jest dowód na wspólne świętowanie przedstawicieli różnych wyznań a być może także na akceptacje ze strony katolików Marcina Lutra jako bohatera ogólnoniemieckiego, tak jak chciały tego władze państwowe.

Marek Żubryd

---

[1] T. Nipperdey, Deutsche Geschichte 1866-1918, Band I,  Arbeitswelt und Bürgergeist, b. m. w. 2013, s. 167-168.

[2] M. Żubryd, Historia ustawienia żeliwnego krzyża na Górze Krzyżowej w Strzegomiu,  „Świdnickie Studia Teologiczne“ 2018, nr. 2, s. 277-292. M. Żubryd, Budowa pomnika ku czci żołnierzy powiatu strzegomskiego poległych w wojnach z lat 1864-1871, [w:] ŚST, Rok XVII (2020) nr 1, s. 139-148. Programn für die in der Stadt Striegau abzuhaltende Centenarfeier des Geburtstages Sr. Majestät des hochseiligen Kaisers Wilhelm I, [w:] „Sriegauer Stadtblatt“, Nr. 11. Sonnabend, den 13. März 1897, s. 51.

[3] M. Żubryd, Budowa ratusza w Strzegomiu w XIX wieku, w świetle kroniki Juliusa Filli, [w:] Rocznik Świdnicki 2013, t. 41, Świdnica 2014, s. 77. Julius Filla, Kronika miasta Strzegomia od czasów najdawniejszych do roku 1889, tłum. M. Żubryd, Strzegom 2014, s. 355.

[4] J. Filla, Kronika miasta …. s. 363-364.

[5] Dorothea Wendebourg, Reformationsjubiläen und Lutherbilder, https://www.bpb.de/apuz/239245/reformationsjubilaeen-und-lutherbilder (dostęp na:23.03.2021).

[6] Tamże.

[7] Ch. Joppke, Der säkulare Staat auf dem Prüfstand. Religion und Politik in Europa und den USA, Hamburg 2018, s. 143.

[8] Luther-Feier, „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 41. Sonnabend den 13. October 1883, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu gabinet Śląsko-Łużycki, (dalej: BUWr GŚŁ) syg. 28105III, s.223.Wszystkie cytaty z gazet lokalnych są prezentowane w wersji oryginalnej.

[9] Karl Wilhelm Bäck, urodzony w Köpenick, 13.12.1814 roku. Syn kwatermistrza w 1 regimencie ułanów, Karla Friedriecha Bäcka. Uczęszczał do szkoły w  Polkowicach, następnie do  gimnazjum w  Głogowie. Nauke kontynuował na uniwersytecie Berlinie i Wrocławiu. Po ukończeniu studiów był początkowo nauczycielem domowym w Wierzchowni pod Głogowem i w Hoyersdorfie pod Wschową. W latach 1841-1850 był pastorem w Gawronkach pod Rudną. Ożenił się w roku 1841 z Renatą z domu Rabemacher z Glinicy pod Herrnsdorfem, córką inspektora Karla Rabemachera. Wybrany na pastora w Strzegomiu 244 głosami, 26.03.1850 roku, powołany 8 kwietnia, zatwierdzony 1 maja. Objął swój urząd w poniedziałek zielonoświątkowy, 20 maja 1850 roku. Jego wprowadzenie przez superintendenta Stubenraucha z Boguszowa miało miejsce 16 czerwca. Zmarł 16.02.1885 roku na zapalenie płuc, w wieku 70 lat. Został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Jadwigi. Hermann Lummert, Chronik der evangelischen Parochie Striegau seit 1741, von Hermann Lummert, Striegau 1876, s. 167-168. Horst Aschenbach, Stadt und Kreis Striegau 1871-1918, b.m. i d., s. 13, 16.

[10] Adolf Schauerburg, ur. 30.03.1858 w Oldenburgu. Naukę rozpoczął w swojej rodzinnej miejscowości, potem studiował filologię w Heidelbergu, Berlinie i Halle. W roku 1881 obronił prace doktorską. W latach 1882-1883 był nauczycielem pomocniczym w gimnazjum w Oldenburgu. Egzaminy państwowe zdał w lutym 1883  w Halle a okres próbny przepracował w gimnazjum realnym w Strzegomiu. Potem został przeniesiony do gimnazjum w Jever. Franz Kössler, Personenlexikon von Lehrern des 19. Jahrhunderts. Berufsbiographien aus Schul-Jahresberichten und Schulprogrammen 1825 – 1918 mit Veröffentlichungsverzeichnissen Band: Schaab – Scotti,  Gießen 2008, s. 237. URL: http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2008/6124/ (Band). (dostęp na: 20.03.2021).

[11] Bernhardt H., Urodzony w roku 1847 we Wrocławiu, uczęszczał do gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu. Studiował na Uniwersytecie Wrocławskim filologię. Brał udział w wojnie z Francją. Po powrocie z wojny dokończył studia i zdał egzaminy  w roku 1878. Został najpierw zatrudniony w gimnazjum w Jaworze a od 1.07.1879 w gimnazjum realnym w Strzegomiu. Franz Kössler, Personenlexikon von Lehrern des 19. Jahrhunderts. Berufsbiographien aus Schul-Jahresberichten und Schulprogrammen 1825 – 1918 mit Veröffentlichungsverzeichnissen,  Band: Baack – Buzello, Gießen 2008, s. 237. URL: http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2008/6198/ (Band). (dostęp na: 20.03.2021).

[12] Albert Eduard August Gemoll (ur. 17.08.1847 w Arnswalde Neumark (Choszczno w Nowej Marchii); zm. 22 Juli 1921 w Strzegomiu) był niemieckim nauczycielem gimnazjalnym w filologiem starożytnym. Był starszym bratem Wilhelma Gemolla. Uczęszczał do gimnazjum w Pyrity a potem  studiował na Uniwersytecie w Berlinie. W roku 1871 zdał egzaminy państwowe i rozpoczął prace w gimnazjach dolnośląskich, najpierw w Jaworze, potem w Wołowie a od roku 1884 w Strzegomiu. 1.10.1918 roku przeszedł na emeryturę.  W czasie swojej pracy publikował artykuły związane z filologią klasyczną oraz zagadnieniami na egzaminy szkolne oraz próbował swoich sił jako dramatopisarz. Franz Kössler: Personenlexikon von Lehrern des 19. Jahrhunderts: Gabel – Guzy, Giessen 2008 http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2008/6113/pdf/Koessler-Gabel-Guzy.pdf. (stan na: 21.03.2021).

[13] Luther-Feier, „Striegauer Stadtblatt“,  Nr. 42. Sonnabend den 20. October 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28105III, s. 230. Luther-Feier, „Erste Beilage zu Stück 40 des Striegauer Kreisblattes“, Sonnabend, den 6. Oktober 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28050 II, s. 425.

[14] W tekście jest określenie „partikulier”, Nazwy dawnych zawodów i statusów (społecznych, majątkowych), glosariusz niemiecko-polski z przykładami odręcznego zapisu w pruskich aktach USC (1874-1918) z terenu Wielkopolski i innych, opracowała Liliana Molenda, s. 49. http://www.wtg-gniazdo.org (dostęp na: 21.03.2021).

[15] Luther-Feier, „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 43. Sonnabend den 27. October 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28105III, s. 234.

[16] Programm für die Feier des 400jährigen Geburtstages Dr. Martin Luther’s am 10. Und 11. November 1883, „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 43. Sonnabend den 27. October 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28105III, s. 235.

[17] Luther-Feier, „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 41. Sonnabend den 13. October 1883, BUWr GŚŁ, syg. 28105III, s.223. .Luther-Feier, „Erste Beilage zu Stück 40 des Striegauer Kreisblattes“, Sonnabend, den 6. Oktober 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28050 II, s. 425.

[18] Juliusz Filla, Kronika miasta…., s. 363-364.

[19] Ch. Joppke, Der säkulare Staat…, s. 143.

[20] W. Schirrmann, Kronika miasta Świdnicy,  tłum. Sobiesław Nowotny, Świdnica 2019, s. 115. Z. Surmann, Świdnica w latach 1807-1918, [w:] Świdnica. Zarys monografii miasta, Wrocław-Świdnica 1995, s. 198.

[21] Dank, „Beilage zu Nr. 46, Striegauer Stadtblatt“ Nr. 46. Sonnabend den 17. November 1883, BUWr GŚŁ, syg. 28105III, s. 259. Dank, „Beilage zu Stück 46 des Striegauer Kreisblattes“, Sonnabend, den 17. November 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28050 II, s. 505.

[22] Zur Lutherfeier, „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 46. Sonnabend den 17. November 1883, BUWr GŚŁ, syg. 28105III, s. 256-258.

[23] Zur Lutherfeier, Striegauer Stadtblatt Nr. 46. Sonnabend den 17. November 1883, BUWr GŚŁ, syg. 28105III, s. 257.

[24] „Striegauer Stadtblatt“ Nr. 48. Sonnabend den 1. Dezember 1883, BUWr GŚŁ, syg. 28105III, s. 271. Dritte Beilage zu Stück 48 des Striegauer Kreisblattes, Sonnabend, den 1. Dezember 1883, BUWr GŚŁ,  syg. 28050 II, s. 537.

[25]  K. Popiński, Strzegom w latach 1807-1900,[w:] Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, red. Krystyn Matwijowski, Wrocław – Strzegom 1990, s. 171-172.

3 LIKES