Już na początku prac związanych z remontem Alei Niepodległości w Świdnicy natrafiono na pierwszą z zapewne wielu niespodzianek historycznych, jakie czekają nas podczas tej inwestycji.
Przy zdzieraniu warstwy bruku u wylotu alei w kierunku placu Wolności, natrafioną poniżej na… drugą warstwę znacznie starszego bruku! Jak poinformował portal Świdnica 24.pl -Mirosław Pacek, właściciel działającej we Wrocławiu od 1998 roku Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej, który sprawuje nadzór archeologiczny nad inwestycją – Prace archeologiczne rozpoczęliśmy dwa dni temu, więc jeszcze niewiele można powiedzieć. Na pewno odkryta warstwa jest starsza i najprawdopodobniej pochodzi z XIX wieku. Widać różnicę w jakości i sposobie ułożenia kostki. Poszerzymy odkrywkę, by sprawdzić, czy był również wydzielony chodnik (czytaj tutaj: Remont alei Niepodległości przyniósł pierwszą niespodziankę).
Sprawa datowania obu warstw bruku budzi pewne wątpliwości. Według źródeł archiwalnych w od lat 40. XIX wieku można wyróżnić trzy etapy brukowania świdnickich ulic, zakrojone na dużą skalę. Miały one miejsce w latach 1841-1845, 1870-1876 i 1877-1891. Tomasz Grudziński w jednej ze swoich prac podaje informację, że w 1870 roku postanowiono zagospodarować ruiny tzw. Bastionu Jezuickiego na skwer przy późniejszym Banku Rzeszy (obecnie Santander Bank Polska S.A.) i poprowadzić szeroką ulicę w miejscu zasypanej suchej fosy. Do wytyczenia ulicy, które miano przeprowadzić na przełomie 1870/1871 roku wykorzystano więzionych w twierdzy jeńców francuskich z wojny francusko-pruskiej, a brukowanie ulicy zakończyć miano w 1874 roku.
Wydaje się jednak, że data ta wcale nie musi to dotyczyć obecnej Alei Niepodległości, a obecnej ulicy… Stefana Żeromskiego, która w drugiej połowie XIX wieku stanowiła jeden ciąg komunikacyjny z obecną Aleją Niepodległości, któremu w 1881 roku nadano nazwę Wilhelmstrasse (Ulica Wilhelma, przez krótki okres także Kaiser-Wilhelm-Strasse). Jeszcze pod koniec XIX wieku (na pewno po 1884 roku) zmieniono nazwy obu ulic – obecna Żeromskiego stała się Górną Ulicą Wilhelma (Obere Wilhelmstrasse), a obecna Aleja Niepodległości Dolną Ulicą Wilhelma (Untere Wilhelmstrasse).
Na planie miasta z 1867 roku, który pokazuje umocnienia twierdzy świdnickiej i planowane ulice po likwidacji tych umocnień, o ile jest zaznaczony już planowany przebieg obecnej ulicy Stefana Żeromskiego, o tyle nie ma zaznaczonego przebiegu obecnej Alei Niepodległości. Jest za to zaznaczenie, że w jej miejscu, po zasypaniu suchej fosy, planowano stworzyć promenadę spacerową, aż do obcego placu Wolności, gdzie znajdowały się umocnienia Bramy Dolnej. Plany związane ze stworzeniem tej promenady być może zmieniono dopiero ok. 1870 roku, rzeczywiście przystępując do wytyczania przyszłej Wilhelmstrasse. Być może jednak chodziło jedynie o odcinek obecnie będący ulicą Stefana Żeromskiego oraz obecne – plac Grunwaldzki i ewentualnie jakiś początkowym fragment Alei Niepodległości, nie dalej jednak niż do obecnej ulicy 8 Maja. Wydaje się to o tyle logiczne, że ten właśnie obszar znajdował się najbliżej centrum miasta i jednocześnie w pobliżu wybudowanego w 1861 roku pierwszego dworca kolejowego Świdnica Miasto. Naturalnym była więc potrzeba zagospodarowania tych terenów w pierwszej kolejności i być może rzeczywiście brukowanie tego odcinka mogło się zakończyć w 1874 roku.
O tym, że obecna Aleja Niepodległości nie mogła być w tym czasie wybrukowana na całej swojej długości, a najwyżej do mniej więcej wspomnianego już obszaru dawnego Bastionu Jezuickiego świadczy zdjęcie ze zbiorów Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy, datowane na 1887 rok, które prezentujemy obok. Widać na nim wyraźnie, że obok obecnego tzw. Ogrodu Różanego (poprawniejszą historycznie byłaby nazwa Ogród Rentierów, niem. Rentiergarten, a więc ogród osób nieaktywnych już zawodowo – żyjących z zaoszczędzonego kapitału) Aleja Niepodległości nie posiada jeszcze bruku ani chodników (te ostatnie są wytyczone). Nawierzchnia przyszłej ulicy to po prostu ziemia, nawet nie wyrównana w jakiś szczególny sposób, efekt zasypania suchej fosy, jaka znajdowała się w tym miejscu.
Oczywiście można rozpatrzeć taką ewentualność, że zdjęcie jest błędnie datowane i zostało zrobione po 1874 roku, a cała Aleja Niepodległości była już wybrukowana. Tyle, że gdyby tak było, na zdjęciu widać byłoby I warstwę bruku, którą odkryto w dolnej części ulicy, a która dowodzi tego, że przed położeniem drugiej warstwy bruku, tej pierwszej warstwy nie rozebrano (na jakim odcinku jest zachowana przekonają nas dalsze prace remontowe). A na zdjęciu I warstwy nie widać.
O tym, że odcinek Alei Niepodległości od mniej więcej obecnej – ulicy 8 Maja do placu Wolności nie był w 1874 roku wybrukowany, świadczyć może też informacja w Kronice miasta Świdnica, autorstwa Wilhelma Schirmanna. Czytamy w niej między innymi: 11 lipca [od red. 1889 roku!] magistrat złożył wniosek, aby miasto zaciągnęło pożyczkę w wysokości miliona marek w postaci obligacji, które wydać miała gmina miejska o oprocentowaniu 3 ½ %. Pieniądze te miały znaleźć następujące wykorzystanie: na budowę koszar (350.000 marek), na ośmioklasową katolicką Szkołę dla Dziewcząt (50.000 marek), na rozbudowę ewangelickiej Szkoły dla Dziewcząt (15000 marek), na budowę nowego więzienia (13.000 marek), na budowę Rzeźni Miejskiej (200000 marek), na rozbudowę ul. Księcia Bolka Świdnickiego (15.000 marek), na wytyczenie i budowę Dolnej Ulicy Wilhelma [od red. a więc obecnej Alei Niepodległości] 47.000 marek i na ponowne wybrukowanie wielu ulic i założenie kanałów.
Aleję Niepodległości (odcinek Dolnej Ulicy Wilhelma) wytyczono (zapewne w dzisiejszej konfiguracji) i wybrukowano po 1889 roku. Trudno podważać wiarygodność wzmianki podanej przez Schirrmanna, ten okres swojej kroniki opisywał w czasach sobie współczesnych. Potwierdzenie tej informacji znajdujemy zresztą w dorocznym sprawozdaniu władz Świdnicy na temat administracji i stanu komunalnego miasta za lata 1890/1891. Znajdujemy tam wzmiankę, że za kwotę 72.343 marek w okresie od 1 kwietnia 1890 do 1 marca 1891 roku wybrukowano Untere Wilhelmstrasse, a więc obecną Aleję Niepodległości.
No chyba, że Schirrmann pisząc o wytyczaniu i brukowaniu ulicy miał na myśli ponowne, tego typu prace, co wydaje się mało prawdopodobne. Patrząc na wspomniane zdjęcie z 1887 roku widać m.in. wybudowany już mur okalający teren przy dzisiejszej katedrze, co sugerować może, że nie za bardzo było miejsce na nowe wytyczanie ulicy w stosunku do ewentualnych prac, które miano by przeprowadzić w latach 70. XIX wieku.
Poza tym, jeżeli informacja, że brukowano w 1874 roku także Untere Wilhelmstrasse, może ona dotyczyć wyłącznie odcinka od obecnego placu Grunwaldzkiego mniej więcej do ulicy 8 Maja, a nawet bliżej, do początku skweru, na którym niegdyś stał pomnik Bismarcka, a obecnie pomnik Byliśmy, Jesteśmy, Będziemy. W latach 70. XIX wieku arterią w tym miejscu – chociaż o mniejszym znaczeniu,była przebiegającą w pewnym oddaleniu wzdłuż murów miejskich i wału twierdzy, ale w ich wzdłuż – była dawna ulica Wodopojowa, czyli obecna Stanisława Wyspiańskiego, która łączyła się z obecną ulicą Garbarską i dochodziła do Bramy Dolnej na dzisiejszym placu Wolności. Wytyczanie odcinka Alei Niepodległości od mniej ulicy 8 Maja do placu Wolności, równoległego do ulic Stanisława Wyspiańskiego i Garbarskiej nie miało w latach 70. logicznego uzasadnienie. W tym miejscu, jak wcześniej wspomniano, planowano założyć promenadę spacerową.
Otwartą kwestią pozostaje sprawa odkrytego fragmentu niższej warstwy bruku podczas obecnych prac, w pobliżu placu Wolności. Czy dwie warstwy znajdują się na całej długości ulicy? Niezbyt starannie obrobiona kostka starszej warstwy i jej nieregularne kształty sugerują, że możliwe jest, iż pozyskano ją z obróbki (została pocięta) z kamieni i głazów z rozebranych umocnień twierdzy. Jeżeli ta warstwa znajduje się tylko w pobliżu placu Wolności, być może ułożona została nawet w 1874 roku na niewielkim odcinku ulicy, tuż przy zagospodarowywanym placu, powstałym po rozebraniu Bramy Dolnej, przedmościa i pozostałych umocnień twierdzy. Na nią – być może celem wyrównania poziomu, nałożona została na jakimś odcinku druga, wierzchnia warstwa bruku.
Jeżeli natomiast obie warstwy znajdują się na całej długości Alei Niepodległości powstaje kolejne pytanie w jakich okresach je po sobie położono. Brukowanie alei w latach 1890-1891 jest pewne i nastąpiło po przeprowadzonych (od 1887 roku) pracach związanych z budową kanalizacji. Problemu niestety nie rozwiązują stare zdjęcia zamieszczane na pocztówkach, gdzie z kilkoma wyjątkami nie widać układu bruku. A różnica jest łatwo dostrzegalna. W starszej, dolnej warstwie kamienie układane są ukośnie w stosunku do osi ulicy i jej krawędzi z chodnikami, natomiast górna warstwa prostopadle. Na prezentowanym obok zdjęciu z 1903 roku, ukazującym budynek Reichsbanku tuż po oddaniu (w tym samym roku) do użytku, wydaje się (zdjęcie jest niezbyt wyraźne), że kostka brukowa ułożona jest ukośnie. Być może jednak jest to złudzenie. Na kolejnym zdjęciu na pocztówce prezentującej odsłonięcie pomnika kanclerza Bismarcka widać jednak wyraźnie, że kostka ułożona jest już prostopadle. Niewykluczone, że brukowanie Alei Niepodległości odbywało się etapami z użyciem różnej kostki i w różny sposób. Dowodem na to jest pocztówka z ok. 1910 roku, gdzie dokładnie widoczny jest różny sposób ułożenia kostek brukowych.
Na zdjęciach z lat 30. XX wieku widać, że cała Aleja Niepodległości posiada już nawierzchnię z kostki ułożonej prostopadle, a więc taki sposób, jaki zachowany został do chwili obecnej. O tym, że właśnie w latach 30. XX wieku wybrukowano Aleję Niepodległości kostką układaną bezpośrednio na starym bruku, wspomina niemiecki historyk Theo Johannes Mann i jego informację uznać należy za wiarygodną.
Galeria zdjęć (kliknij, aby powiększyć)
Pewnikiem pozostają więc fakty, że dawna Wilhelmstrasse, a więc obecna ulica Stefana Żeromskiego i Aleja Niepodległości, brukowane były etapami i w różnych okresach. Dolny odcinek Alei Niepodległości na pewno po raz pierwszy został wybrukowany w latach 1890-1891, a następnie ponownie w latach 30. ubiegłego wieku.
Zapewne nie jest to ostatnie odkrycie, jakiego będziemy świadkiem a związane z prowadzonym remontem. Wspomnieliśmy już, że obecna Aleja Niepodległości to tak naprawdę miejsce po zasypanej, dawnej suchej fosie. O ile drogowcy zejdą z pracami ziemnymi w miarę głęboko, niewykluczone, że trafią na artefakty związane z twierdzą świdnicką, czy chociażby dawnym cmentarzem św. Mikołaja, jaki znajdował się na terenie obecnego skweru przy banku. W ziemi zebranej z niego, którą wykorzystano do usypania wału przy reliktach dawnej Bramy Mikołajskiej, w latach 90. znaleziono (przy okazji remontu muru oporowego) ludzkie kości, pochodzące prawdopodobnie z tego cmentarza. Takich niespodzianek może być więcej – jak chociażby pozostałości podziemnego schronu we fragmentach dawnych kazamat, którego kratki wentylacyjne jeszcze zachowały się na powierzchni ulicy.
Andrzej Dobkiewicz & Sobiesław Nowotny (Fundacja IDEA)
20 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!