Po raz kolejny w ostatnim okresie czasu musimy pochwalić władze gminy Strzegom, które w sposób niemal wzorcowy dbają o pamiątki historyczne w mieście.
Po odrestaurowaniu dużych fragmentów starych murów obronnych czy chociażby Fortu Gaj, o którym pisaliśmy ostatnio (czytaj tutaj: Fort Gaj – medialne wymysły), tym razem władze Strzegomia rozpoczęły rewaloryzację kwater i pomnika pamiątkowego żołnierzy – mieszkańców miasta, poległych podczas I wojny światowej.

Fakt, że całe miejsce pamięci zachowało się niemal w niezmienionym stanie – w kontekście powojennego procesu usuwania śladów niemieckości na Dolnym Śląsku – można uznać za rzecz niecodzienną. Podobnie zresztą jak fakt, że władze gminy postanowiły to miejsce odnowić i przywrócić do pierwotnego stanu. W ramach pierwszego etapu prac uporządkowano alejki, renowacji poddano pamiątkowy monument, ustawiono granitowe siedziska. W drugim etapie planowana jest konserwacja zachowanych nagrobków. Tych ostatnich zachowało się 95. Według źródeł archiwalnych w Strzegomiu pochowanych zostało 110 żołnierzy, brakuje więc tylko 15 nagrobków, w jednym z kwartałów przy pomniku pamiątkowym.
Projekt odnowienia miejsca pamięci został dofinansowany w ramach programu „Groby i cmentarze wojenne w kraju” ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego w kwocie 135 tysięcy złotych. Na realizacje całości zadania gmina pozyskała także środki finansowe z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Glacensis w wysokości prawie 32.000 euro. W ramach tego zadania zostaną oczyszczone i odrestaurowane: pomnik z tablicą pamiątkową, epitafia, tabliczki porządkowe, a także zamontowane tablice informacyjne. Zakres prac obejmuje m.in. oczyszczanie, usunięcie mchów, porostów, glonów, mikroorganizmów, wzmocnienie i hydrofobizację, odnowienie napisów, uzupełnienie brakujących elementów (pomnik, epitafia, tabliczki porządkowe), a także dostawę i montaż tablicy informacyjnej z QR – kodem. Prace mają zakończyć się w czerwcu 2022 r.
Remont kwatery żołnierzy z I wojny światowej na cmentarzu przy ulicy Olszowej w Strzegomiu jest dobrą okazja do przybliżenia najważniejszych informacji o historii powstania tej kwatery.
Wybuch wielkiej wojny światowej skłonił władze miejskie do zajęcia się sprawą godnego pochówku żołnierzy z powiatu strzegomskiego. Oczywiście chodziło o tych, których ciała mogły być przetransportowane do Strzegomia. Wielu z tych żołnierzy spoczęło na cmentarzach położonych blisko frontu, daleko od swojej małej Ojczyzny.



Podejmując decyzję o budowie tego cmentarza władze miejskie kierowały się słowami śląskiego poety Teodora Körnera: Vergiß mein Volk die treuen Toten nicht (Nie zapomnij mój Narodzie o wiernych zabitych). Początkowo chowano zmarłych przy murze z lewej strony od wejścia na cmentarz, ale szybko wśród mieszkańców podniosły się głosy, że miejsce to nie jest odpowiednie dla pochówku żołnierzy poległych za ojczyznę. Jednak władze miejskie miały jeszcze inny problem, wojna się przedłużała i liczba ofiar ciągle rosła. W tej sytuacji trudno było podjąć decyzję, którą część cmentarza wybrać na kwatery dla poległych żołnierzy. Ostatecznie zdecydowano się na kwaterę nr 10.
We wrześniu 1915 roku posiedzenie radnych miejskich zadecydowało o utworzeniu cmentarza według planu królewskiego dyrektora budowy ogrodów Erbe z Wrocławia. Początkowo na wykonanie cmentarza przeznaczono 3.500 marek. W wydanej w dniu 1 października 1915 roku odezwie, deputacja do spraw cmentarza poprosiła mieszkańców miasta o datki.
Galeria (kliknij aby powiększyć)
W czasie gdy trwała wojna i ginęli coraz to nowi żołnierze, zarządowi cmentarza i władzom miejskim trudno było realizować plany budowy cmentarza dla poległych żołnierzy. Sytuacja nie uległa poprawie po zakończeniu wojny. Pokonane i upokorzone Niemcy miały inne problemy wewnętrzne z którymi musiały się uporać w pierwszym rzędzie. Do tego doszła galopująca inflacja a później i hiperinflacja, która zamieniła z wielkim trudem zebrane środki finansowe na budowę cmentarza w bezwartościową makulaturę. Dopiero po wprowadzeniu w Niemczech nowej waluty i ustabilizowaniu się sytuacji monetarnej i gospodarczej powrócono do planów postawienie godnego miejsca pamięci dla poległych żołnierzy. Duże zasługi w realizacji tego projektu miał radca miejski Tschorner, któremu udało się poprzez zbiórki datków na cmentarzu zebrać odpowiednią kwotę pieniędzy, niezbędną do rozpoczęcia realizacji projektu. Ale ostatecznie dopiero dzięki wsparciu ze strony rządu można było przystąpić do wykonania pomnika i cmentarza.
Nowy projekt pomnika, po odpowiednich zmianach w stosunku do przestrzeni opracował rządowy mistrz budowlany Fritz Kretschmer. Według planów pomnik miał znajdować się na niewielkim wzniesieniu, ale projekt zmieniono i zrezygnowano ze sztucznie usypanego wzniesienia. Również w samym pomniku wprowadzono zmiany. Rzeźbiarz Paul Schulz z Wrocławia, pracujący w strzegomskim zakładzie kamieniarskim Seidela zamienił orła, który miał znajdować się u stóp śpiącego żołnierza na hełm. Prace kamieniarskie powierzono firmie H. Seidel, której właścicielką była pani M. Kuveke. Natomiast cały pomnik wykonano w zakładzie kamieniarskim Schultzik w Strzegomiu.
Na płycie pomnika dookoła znajdował się następujący napis:
DIE STADT STRIEGAU IHREN IM WELTKRIEGER GEFALLENEN SÖHNEN (MIASTO STRZEGOM SWOIM POLEGŁYM W WOJNIE ŚWIATOWEJ SYNOM)
Na cokole od strony głowy figury śpiącego żołnierza:
WIR STARBEN FÜR EUCH 1914-1918 (ZMARLIŚMY ZA WAS 1914-1918)
Po prawej stronie cokołu:
UND WER DEN TOD IM HEILIGEN KAMPFE FAND RUHT AUCH IN FREMDER ERDE IM VATERLAND (A KTO ZNAJDZIE ŚMIERĆ W ŚWIĘTEJ WOJNIE SPOCZNIE NAWET W OBCEJ ZIEMI JAK W OJCZYSTEJ)
Po lewej stronie cokołu:
NIEMAND HAT GRÖSSERE LIEBE DENN DIE DASS ER SEIN LEBEN LÄSSET FÜR SEINE FREUNDE (NIKT NIE OKAZAŁ WIĘKSZEJ MIŁOŚCI, NIŻ TEN CO POŚWIĘCIŁ SWOJE ŻYCIE ZA SWOICH PRZYJACIÓŁ)
Na cokole od strony stóp żołnierza został wykuty herb Strzegomia.
Budowa pomnika i samego cmentarza trwała do roku 1927. W marcu tego roku w gazecie Striegauer Stadtblatt ukazało się ogłoszenie wzywające mieszkańców miasta do uczestnictwa w Nationalen Volkstrauertag (narodowym dniu żałoby).
Władze miasta nie zdecydowały się na wybudowanie kolumnady, o której wspomniano w ogłoszeniach prasowych w roku 1918, lecz postanowiono umieścić tablice z imionami i nazwiskami poległych żołnierzy w kaplicy cmentarne. W tym celu w specjalnym ogłoszeniu poproszono rodziny poległych o ponowne sprawdzenie wszystkich danych i sprostowanie ewentualnych błędów. Niestety do tej pory nie udało odnaleźć informacji, czy te tablice zostały wykonane i gdzie się podziały.
Pomnik i cmentarz zostały uroczyście poświęcone 1 czerwca 1927 roku. Uroczystość miała skromny charakter. Władze miejskie poprosiły aby poza przedstawicielami władz miejskich wzięły w niej udział, poza przedstawicielami władz, wzięli udział tylko krewni pochowanych na cmentarzu żołnierzy.
Żeby nie było jednak tak różowo, mamy dla władz Strzegomia kilka sugestii…
Po II wojnie światowej niewielka część nagrobków została wyszabrowana. W kolejnych latach z pomnika usunięto sentencje, a przed samym monumentem ustawiona została tablica z napisem w języku polskim i niemieckim:
1939-1945
PAMIĘCI POLEGŁYCH LUDNOŚCI CYWILNEJ I TYCH KTÓRZY ZMARLI Z DALA OD STRON OJCZYSTYCH (IM GEDENKEN AN DIE GEFALLENEN DIE UMBGEKOMMUNE ZIVILBEVÖLKERUN UND DIE FERN DER HEIMAT VERSTORBENEN)
Niestety, napis na tablicy – pomijając już fakt jego nieskładności i błędy – całkowicie wypacza ideę ustawienia monumentu, sugeruje bowiem, że poświęcony jest on osobom, które odeszły w latach II, a nie I wojny światowej. Oczywiście szkoda aby tablica ta, ustawiona stosunkowo niedawno, została zniszczona. Mówiąc kolokwialnie -„wczoraj” to też już historia. Ale wydaje się jak najbardziej zasadne, aby przynajmniej wykonać drugą, podobną, z treścią informującą o tym, że pomnik poświęcony jest tak naprawdę żołnierzom – mieszkańcom Strzegomia, poległym w latach 1914-1918, a nie w latach 1939-1945. Obie płyty mogłyby znajdować się obok siebie lub po przeciwnych stronach monumentu.
Kolejna sprawa, z jaką gmina powinna się zmierzyć, podejmując decyzję o odnowieniu miejsca pamięci, to wykonanie – na wzór istniejących – 15 brakujących płyt nagrobnych, które zostały po 1945 roku ukradzione, z jednego z czterech kwartałów wokół pomnika. Jest to możliwe, bo dysponujemy spisem pochowanych żołnierzy w tym miejscu. Eliminując z niego nazwiska tych żołnierzy których nagrobki się zachowały, otrzymamy listę 15 nazwisk żołnierzy z brakujących nagrobków. A właściwie 16, bo w rzędzie zachowanych nagrobków (już poza miejscem pamięci) także brakuje jednego nagrobka, który zastąpiono drewnianym krzyżem z napisem NN.
Na pewno powinny zostać też odnowione 22 nagrobki, które znajdują się poza miejscem pamięci, aczkolwiek w jego bezpośredniej bliskości. Na razie nie zostały zdemontowane do konserwacji. Jeżeli zapomniano o nich w projekcie, należałoby pomyśleć także o ich odnowieniu w przyszłym (2022) roku.
Galeria (kliknij aby powiększyć)
Jest jeszcze jedna kwestia, tym razem związana z samym monumentem na środku miejsca pamięci. Wspomniano już, że znajdowały się na nim sentencje, które naszym zdaniem powinny zostać przywrócone. Niestety, zostały zatarte w minionych dekadach. Może być trudne odtworzenie ich w pierwotnej formie, ale z pewnością można postarać się o zgodę konserwatora na ich umieszczenie (z tłumaczeniami na język polski) na podłużnych granitowych płytach, które mogłyby być przymocowane na przykład na dole do cokołu monumentu. Sentencje owe swoją treścią nie wzbudzają kontrowersji i nie powinny urażać uczuć żadnych osób. Wręcz przeciwnie, niosą ze sobą także treści uniwersalne, mówiąc o miłości do ziemi ojczystej, poświęceniu i śmierci za przyjaciół.
Władzom Strzegomia z pewnością należy pogratulować inicjatywy i świadomości historycznej. Remonty czy też konserwacja tego typu pamiątek historycznych sprzed 1945 roku i poświęconych dawnym mieszkańcom Dolnego Śląska, u konserwatywnej części społeczeństwa zawsze wzbudza niezadowolenie. Tylko wtedy nieodmiennie trzeba zapytać, czy pochwalamy to, co zrobiono z polskimi grobami na dawnych, polskich kresach wschodnich? Mamy wielkie pretensje do naszych wschodnich sąsiadów, że czołgami rozjeżdżali nagrobki na cmentarzu Orląt Lwowskich, czy zniszczyli setki małych, polskich cmentarzy w wielu miejscowościach. Czy mamy być tacy, jak oni?
Dolny Śląsk jest specyficznym regionem Polski. Do znudzenia trzeba powtarzać, że żyli tu Polacy, Czesi, Austriacy, Niemcy, teraz znowu Polacy. Każda z tych nacji mieszkała tu, pracowała i podejmowała działania na rzecz rozwoju Dolnego Śląska. I z każdej, z dawnych tradycji powinniśmy czerpać pełnymi garściami tak, jak za kilka pokoleń, przyszli mieszkańcy regionu będą patrzeć i oceniać, co im pozostawiliśmy w spuściźnie.
Marek Żubryd & Andrzej Dobkiewicz (Fundacja IDEA)
Żołnierze pochowani na cmentarzu honorowym
l.p. | Nazwisko | Imię | Data urodzenia | Data śmierci |
1 | Becher | Franz | 29.08.1871 | 24.03.1918 |
2 | Beier | August | 19.08.1877 | 14.03.1917 |
3 | Bergelt | Heinrich | 23.10.1895 | 26.08.1914 |
4 | Bergmann | Reinhold | 01.01.1915 | |
5 | Blichmann | Paul | 14.07.1890 | 02.02.1917 |
6 | Blümel | Gustav | 23.11.1900 | 08.02.1919 |
7 | Blümel | Gustav | 03.05.1870 | 18.10.1923 |
8 | Bonder | Iwan | 23.07.1917 | |
9 | Broske | Gottlieb | 29.10.1917 | |
10 | Czaly | Teranti | 18.06.1917 | |
11 | Dickmann | Otto | 08.02.1881 | 14.07.1916 |
12 | Dombrowe | Paul | 18.10.1896 | 06.01.1918 |
13 | Drescher | Karl | 13.09.1885 | 01.04.1923 |
14 | Duda | Valentin | 27.10.1890 | 30.07.1916 |
15 | Dudin | Piotr | 13.05.1917 | |
16 | Eidam | Karl | 22.07.1873 | 23.10.1915 |
17 | Einspänner | Hermann | 27.08.1872 | 15.10.1918 |
18 | Engel | Josef | 06.09.1886 | 21.10.1918 |
19 | Fedosieiew | Ossio | 18.02.1917 | |
20 | Feige | Paul | 04.09.1886 | 02.11.1921 |
21 | Filipow | Wassili | 22.03.1917 | |
22 | Fisum | Iwan | 16.05.1917 | |
23 | Franz | Artur | 08.10.1887 | 05.10.1918 |
24 | Fronczek | Otto | 18.12.1896 | 12.12.1918 |
25 | Furtaew | Jegor | 07.02.1917 | |
26 | Giesche | Gustav | 28.10.1875 | 31.10.1918 |
27 | Girke | Karl | 26.02.1873 | 07.10.1915 |
28 | Göbel | Richard | 15.11.1898 | 15.10.1918 |
29 | Graul | Artur | 12.10.1898 | 17.05.1918 |
30 | Grotius | Theodor | 04.12.1878 | 01.06.1919 |
31 | Grubert | Kurt | 17.10.1895 | 03.12.1921 |
32 | Hadan | Richard | 06.10.1889 | 19.11.1916 |
33 | Haeberlein | Franz | 08.11.1914 | |
34 | Hainke | Oswald | 28.10.1883 | 24.01.1914 |
35 | Hamann | Paul | 30.03.1882 | 01.07.1918 |
36 | Haude | Paul | 09.01.1872 | 09.11.1915 |
37 | Hauschild | August | 14.06.1887 | 26.10.1918 |
38 | Heidrich | Hermann | 10.12.1875 | 17.10.1918 |
39 | Heinrich | Hermann | 02.06.1915 | |
40 | Hemmelskamp | Heinrich | 21.02.1888 | 13.07.1915 |
41 | Hoffmann | Gustav | 22.08.1887 | 27.10.1918 |
42 | Jänsch | Hermann | 07.02.1871 | 17.10.1918 |
43 | Jänsch | Paul | 30.07.1896 | 26.02.1918 |
44 | Johnsdorf | Karl | 05.11.1885 | 19.03.1916 |
45 | Jurachenka | Stefan | 20.11.1918 | |
46 | Kalaschnik | Iwan | 15.05.1917 | |
47 | Kämmer | Paul | 01.05.1879 | 16.11.1918 |
48 | Kerber | Ernst | 09.08.1894 | 18.02.1916 |
49 | Kessler | August | 30.08.1877 | 24.09.1915 |
50 | Kienle | Mauritius | 19.09.1878 | 13.08.1916 |
51 | Kleinert | Max | 31.03.1900 | 21.07.1919 |
52 | Klose | Paul | 13.07.1874 | 09.03.1916 |
53 | Kokoschkin | Alexander | 06.05.1917 | |
54 | Kosmahl | Otto | 12.05.1894 | 09.05.1916 |
55 | Kostin | Matfei | 03.02.1917 | |
56 | Kranzmann | Oskar | 23.04.1917 | |
57 | Kronshage | Gustav | 04.07.1892 | 14.06.1915 |
58 | Kühnel | Berthold | 15.06.1885 | 26.10.1918 |
59 | Kuhnert | Paul | 06.07.1893 | 22.06.1920 |
60 | Kurtok | Josef | 05.01.1874 | 07.11.1915 |
61 | Kwella | Alois | 26.12.1894 | 10.11.1918 |
62 | Leopold | Karl | 28.12.1873 | 19.01.1919 |
63 | Lux | Walter | 17.03.1900 | 28.08.1919 |
64 | Meifarth | Hans | 18.12.1896 | 21.06.1916 |
65 | Mittmann | Paul | 18.12.1878 | 10.12.1917 |
66 | Münch | Bernhard | 08.11.1894 | 18.07.1915 |
67 | Nehlert | Reinhold | 22.09.1884 | 20.10.1917 |
68 | Neumann | Ernst | 29.10.1892 | 09.07.1918 |
69 | Olenik | Stepan | 09.07.1917 | |
70 | Partonow | Gregori | 17.02.1917 | |
71 | Peppinghaus | Friedrich | 30.04.1892 | 22.11.1914 |
72 | Petrow | Hermann | 22.11.1918 | |
73 | Pleschkau | Hermann | 06.02.1917 | |
74 | Polaczek | Thomas | 01.01.1919 | |
75 | Primuth | Ewald | 18.12.1893 | 02.01.1924 |
76 | Puder gen. Gärtner | August | 12.02.1871 | 21.11.1918 |
77 | Pusch | Martin | 17.04.1880 | 28.11.1915 |
78 | Pusch | Robert | 01.10.1872 | 28.04.1916 |
79 | Reimann | Robert | 29.01.1915 | |
80 | Reise | Fritz | 09.05.1891 | 30.07.1915 |
81 | Reisner | Karl | 27.05.1883 | 01.05.1915 |
82 | Riedel | Richard | 03.11.1880 | 10.10.1915 |
83 | Rosenthal | Eugen | 12.07.1895 | 12.11.1916 |
84 | Ruppelt | Willi | 06.07.1893 | 18.03.1915 |
85 | Samse | Willi | 30.11.1892 | 03.03.1920 |
86 | Schäfer | Heinrich | 04.05.1919 | |
87 | Schatrof | Niklai | 17.04.1917 | |
88 | Schimpke | Oskar | 24.11.1874 | 21.01.1918 |
89 | Schlassus | Wilhelm | 07.12.1915 | |
90 | Schönfeld | Wilhelm | 15.06.1892 | 28.10.1915 |
91 | Schtschukin | Soscim | 19.11.1918 | |
92 | Schumann | Berthold | 16.07.1891 | 20.06.1915 |
93 | Seidel | Alfred | 11.02.1895 | 09.06.1917 |
94 | Siebert | Walter | 28.12.1885 | 24.10.1917 |
95 | Sorkin | Feodor | 24.02.1917 | |
96 | Staroski | Georg | 27.05.1873 | 10.07.1918 |
97 | Stipczynski | Stanislaus | 21.07.1915 | |
98 | Sucksdorf | Gustav | 29.10.1893 | 13.07.1918 |
99 | Taranow | Michael | 20.02.1917 | |
100 | Theissen | Josef | 27.09.1895 | 03.12.1919 |
101 | Toepler | Johannes | 26.12.1884 | 04.02.1920 |
102 | Tusche | Karl | 22.05.1885 | 11.09.1919 |
103 | Voigtlander | Hermann | 26.06.1919 | |
104 | Weiss | Gustav | 16.02.1890 | 02.10.1921 |
105 | Wende | Paul | 24.09.1888 | 22.11.1918 |
106 | Wentzin | Friedrich | 25.02.1894 | 11.06.1915 |
107 | Wieczorek | Ignatz | 01.02.1872 | 13.12.1916 |
108 | Woewadkin | Nikolai | 20.11.1918 | |
109 | Zens | Johann | 12.02.1915 | |
110 | Zetl | Gustav | 27.01.1876 | 14.09.1915 |
Z nazwisk wynika, że wśród pochowanych znajdowali się również jeńcy rosyjscy. W artykule nie ma o tym ani słowa.
Tak, na cmentarzu zostali pochowani rosyjscy jeńcy wojenni, którzy zmarli w miejscowych lazaretach. Artykuł, który tutaj zamieściłem jest wstępem do dużego artykułu o budowie tego cmentarza, który jest w przygotowaniu. W nim postaram się przedstawić całą historię związaną z budową cmentarza oparta na materiałach źródłowych.
Paul Schultz urodził się i tworzył w Czerninie pow. górowski. Tam też jego wspaniałe na cmentarzu dzieło. Oczywiście później tworzył we Wrocławiu.
Dziękuję za informację
Zastanawia mnie tych kilka dat śmierci po 1918 roku.
Prawdopodobnie mogą to być żołnierze zmarli w wyniku odniesionych podczas wojny ran.