Podczas prac ziemnych w swoim ogrodzie Pan Marcin Liwo z Mokrzeszowa Górnego (powiat świdnicki) znalazł dwa ciekawe artefakty historyczne.
Dziś chcemy się zająć pierwszym z nich. Jest nim znak firmowy jednej z mokrzeszowskich cegielni, odciśnięty na fragmencie cegły. Znalezisko o tyle interesujące, że odcisk wykonany został nie w zwykłej cegle wypalanej z gliny ale wykonanej z zaprawy cementowej, a przypomnijmy, że materiał ten zaczął się upowszechniać dopiero w II połowie XIX wieku i stanowił pewną nowinkę techniczną. Cegłę wypaloną z gliny, z podobnym znakiem (chociaż z innego tłoku) posiada w swoich zbiorach Żarowska Izba Historyczna.
Na odnalezionym fragmencie znajduje się korona cesarska i litera „E”. Niestety, jak na razie – wobec małej ilości zachowanych źródeł na ten temat – nie udało się nam zidentyfikować, z której z mokrzeszowskich cegielni pochodzi ten odcisk. Na terenie wsi działały trzy takie zakłady. Pierwszy znajdował się w Mokrzeszowie Dolnym (Nieder Kunzendorf) – po prawej stronie drogi prowadzącej od centrum wsi do Milikowic.
Dwie kolejne cegielnie, z jednej z których – ze względu na bliskość miejsca odnalezienia artefaktu – może pochodzić wspomniany odcisk znaku firmowego, znajdowały się pomiędzy Mokrzeszowem Górnym a linią kolejową Świebodzice – Wałbrzych. Funkcjonowanie aż trzech cegielni w Mokrzeszowie było zapewne spowodowane istnieniem tu dużej piaskowni (po prawej stronie obecnej DK35 przy wjeździe do miejscowości od strony Świdnicy). Warto wspomnieć, że od tej piaskowni poprowadzona została kolejka wąskotorowa, którą transportowano piasek na stację kolejową w Świebodzicach.
Początki produkcji cegieł wypalanych na Śląsku sięgają okresu średniowiecza. Wykonywano je wówczas ręcznie i wypalano w piecach polowych opalanych drewnem. Aż do końca XVIII wieku przemysł cegielniany rozwijał się raczej powoli, a produkcja cegły stanowiła za zwyczaj dodatek do produkcji rolnej. Nieznacznym postępem było przekształcenie się niektórych cegielni w zakłady typu manufakturowego z ręcznym formowaniem cegieł. Największy rozkwit przemysłu cegielnianego przypadł na II połowę XIX wieku i był związany z trzema zasadniczymi odkryciami technicznymi: opatentowanie w 1857 roku pieca kręgowego konstrukcji Fryderyka Eduarda Hoffmanna (umożliwiający nieprzerwaną i ciągłą produkcję), wprowadzenie do użytku w latach 1860-70 mechanicznej prasy ceglarskiej konstrukcji Carla Schlickeysena (zastąpiła formowanie ręczne) oraz wprowadzenie pod koniec XIX wieku sztucznych suszarni konstrukcji Kellera (naturalne suszenie pod wiatą zostało zastąpione tzw. suszeniem sztucznym).
Liczba zakładów produkujących cegłę na Śląsku wzrosła znacząco przed I wojną światową do liczby 303 cegielni działających w 1907 roku. Wszystkie szeroko stosowały niedawne wynalazki Hoffmanna, Schlickeysena i Kellera, co w znacznym stopniu zwiększało ich wydajność produkcji. Olbrzymia ilość cegielni zatrudniająca wielu mieszkańców śląskiej prowincji, zmalała z czasem do 141 w 1929 i do 127 zakładów w 1939 roku. Pomimo tego ilość wytwarzanej cegły wciąż rosła, czego przyczyną było zwiększanie się przeciętnej wielkości cegielni i wzrost wydajności pracy. Zniszczenia wojenne z lat II wojny światowej spowodowały, że większość dawnych śląskich cegielni nie została ponownie uruchomiona, a ich zabudowania uległy stopniowej dewastacji.
W I ćwierci oraz w latach 20. XX wieku powiat świdnicki (Kreis Schweidnitz) zaopatrywany był w surowiec budowlany produkowany w 33 mniejszych bądź większych zakładach cegielnianych. Większość z nich powstała jeszcze w latach 30-40. XIX wieku.
Cegielnie znajdowały się wówczas w obrębie lub pobliżu następujących miejscowości: Bojanice (Ludwigsdorf), Bystrzyca Górna (Ober Weistritz), Chwałków (Qulkau), Ciernie (Zirlau), Goczałków Górny (Ober Gutschdorf), Gołaszyce (Gohlitsch), Imbramowice (Ingramsdorf), Jaworzyna Śląska (Königszelt), Maniów Mały (Klein Mohnau), Marcinowice (Groß Merzdorf), Mrowiny (Konradswaldau), Mokrzeszów Dolny (Nieder Kunzendorf), Mokrzeszów Górny (Ober Kunzendorf), Nowy Jaworów (Neu Jauernick), Rzędów (Rugendorf), Sosnów (Kiefendorf), Stanowice (Stanowitz), Strzegom (Striegau), Świdnica (Schweidnitz), Świebodzice (Freiburg), Tworzyjanów (Floriansdorf), Wojnarowice (Wernersdorf), Wierzbna (Würben), Zawiszów (Sabischdorf), Zebrzydów (Seiferdau), Żarów (Saarau). Do największych producentów cegły w powiecie świdnickim należały wtedy żarowskie zakłady szamotowe Carla Friedricha von Kulmiz Chamottenfabrik C.Kulmiz, Saarau, przedsiębiorstwo Ingramsdorfer Tonwerke z dużą cegielnią w Imbramowicach oraz cegielnie w Tworzyjanowie, Świebodzicach, Świdnicy (7 zakładów) i Zebrzydowie. Zabudowania większości spośród wymienionych cegielni nie dotrwały niestety do dnia dzisiejszego wskutek zniszczeń wojennych, późniejszej dewastacji, rozbiórki bądź też adaptacji na inne cele. W wielu przypadkach o produkcji cegieł w szeregu miejscowości informują nas jedynie stare plany i mapy (oznaczone cegielnie nazwą niemiecką Ziegelei lub skrótem Zgl) oraz bardzo nieliczne archiwalne fotografie i pocztówki przedstawiające omawiane zakłady.
DAWNE CEGIELNIE NA TERENIE POWIATU ŚWIDNICKIEGO
Bojanice (niem. Ludwigsdorf) – 2 cegielnie zlokalizowane pomiędzy Bojanicami a Lutomią (niem. Leutmannsdorf); źródło: mapa (Karte des Kreises Schweidnitz, 1:100 000)
Bystrzyca Górna (niem. Ober Weistritz) – cegielniaw środkowej części miejscowości; źródło: mapa (Topographische Karte Messtischblatt 5264 Bad Charlottenbrunn, 1:25 000)
Chwałków (niem. Qulkau) – cegielnia w południowo-zachodniej części miejscowości; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5166 Zobten, 1:25 000)
Ciernie (niem. Zirlau) – cegielnia na obrzeżach środkowej części miejscowości; źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Goczałków Górny (niem. Ober Gutschdorf) – cegielnia po prawej stronie drogi Goczałków Górny – Domaniów (niem. Damsdorf); źródło: (Karte des Kreises Schweidnitz, 1:100 000)
Gołaszyce (niem. Gohlitsch) – cegielnia przy drodze Gołaszyce – Krasków (niem Kratzkau). Cegielnia powstała w pierwszej ćwierci XIX wieku. W 1841 roku wyprodukowano w niej 210 tys. sztuk cegieł i dachówek; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5065 Ingramsdorf, 1:25 000)
Imbramowice (niem. Ingramsdorf) – cegielnia przy dolnym folwarku w Imbramowicach powstała w 2 poł. XIX wieku. Na początku XX wieku została rozbudowana (kilkanaście budynków z trzema 30 metrowymi kominami) i wyposażona w maszyny parowe. Od lat 20-tych stanowiła somodzielne przedsiębiorstwo Ingramsdorfer Tonwerke. Surowiec pozyskiwany był z trzech pobliskich wyrobisk, z których największe miało rozmiary 300 m długości i 15-18 m głębokości. Urobek z tego wyrobiska transportowany był do cegielni za pomocą wyciągu linowego zawieszonego na trzech wysokich żelaznych masztach. Połączenie cegielni z pobliską stacją kolejową zapewniała kolejka wąskotorowa o napędzie elektrycznym. Pracownikami cegielni na początku lat 40-tych byli mieszkańcy Imbramowic: Robert Anders, Gustav Heinrich, Paul Hoffmann, Gustav Huhn, Elisabeth Kietzlich, Hermann Laugner, Erich Opitz, Josef Reichelt, Heinrich Richter, Berta Schubert, Paul Weidner. W 1945 roku zabudowania cegielni zostały niemal doszczętnie zniszczone w czasie działań wojennych. Wedle relacji powojennych osadników cegielnia została przestawiona w pewnym momencie na produkcję zbrojeniową (sic!) o czym świadczyć miały porzucone niezwykle liczne elementy lotnicze – różne części samolotów w tym skrzydła. Po 1945 roku na pewien czas wznowiono produkcję cegieł na niewielką lokalną skalę.
Jaworzyna Śląska (niem. Königszelt) – cegielnia w północnej części miejscowości po lewej stronie drogi do Czech (niem .Tschechen); źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Maniów Mały (niem. Klein Mohnau) – cegielnia w środkowej części miejscowości przy drodze do Domanic (niem. Domanze); źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Marcinowice (niem. Groß Merzdorf) – cegielnia w południowo-zachodniej miejscowości przy drodze do Pszenna – niem. Weizenrodau (zespół 6 budynków produkcyjno-magazynowych wraz z pobliskim wyrobiskiem gliny); źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5165 Weizenrodau, 1:25 000)
Mrowiny (niem. Konradswaldau) – cegielnia powstała pod koniec XIX wieku z inicjatywy miejscowych chłopów braci Langer. Nosiła wówczas nazwę Chamottefabrik Gebrüder Langer zu Saarau/Konradswaldau. W 1906 r. została przejęta przez „Zjednoczone Fabryki Szamotowe w Żarowie”. Jako zakład filialny działała do 1929 r., kiedy została zniszczona przez dwa pożary. Pozostałością po dawnym wydobyciu gliny jest dzisiaj tzw. Zalew „Andrzej”; źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Mokrzeszów Dolny (Nieder Kunzendorf) – cegielnia w górnej części miejscowości; źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Mokrzeszów Górny (niem. Ober Kunzendorf) – dwie cegielnie zlokalizowane pomiędzy Mokrzeszowem Dolnym a linią kolejową Świebodzice (Freiburg) – Wałbrzych (Waldenburg); źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Nowy Jaworów (niem. Neu Jauernick) – cegielnia wraz z wyrobiskiem gliny zlokalizowana po prawej stronie linii kolejowej Jaworzyna Śląska (Königszelt) – Świebodzice (Freiburg); źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Rzędów (niem. Rugendorf) – cegielnia (zespół 3 budynków produkcyjno-magazynowych zgrupowanych wokół czworobocznego dziedzińca) w północno-zachodniej części nie istniejącej już dziś wsi Rzędów k. Chwałowa; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5065 Ingramsdorf, 1:25 000)
Sosnów (niem. Kiefendorf) – cegielnia przy drodze (po lewej stronie) do Wojnarowic (niem. Wernersdorf); źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5066 Rosenborn, 1:25 000)
Stanowice (niem. Stanowitz) – cegielnia przy drodze (po prawej zabudowania, po lewej wyrobiska) do Olszan (niem. Ölse); źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5064 Striegau)
Strzegom (niem. Striegau) – dwie cegielnie (południowy skraj miasta przy drodze do Stanowic i po lewej stronie drogi do Olszan (niem. Ölse); źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5064 Striegau)
Świdnica (niem. Schweidnitz) – na obrzeżach miasta w drugiej połowie XIX – na początku XX wieku działało kilka cegielni. W rejonie dzisiejszej ul. Bartosza Głowackiego (dawna Ziegelei Straße) znajdowały się cegielnie Ziegelei v.Lomnitz oraz Ziegelei v.Engmann. Duża cegielnia przynajmniej od XVIII wieku działała u zbiegu dzisiejszych ulic Ofiar Oświęcimskich i Armii Krajowej. Inne cegielnie funkcjonowały przy dzisiejszych ulicach: Juliusza Słowackiego, Ofiar Oświęcimskich Jarzębinowej oraz Władysława Sikorskiego. W 1850 roku powstała cegielnia Texas. (ob. staw, zw. Hyclówka); źródło (Heimatkarte des Kreises Striegau, 1:100 000)
Świebodzice (niem. Freiburg) – duża cegielnia w południowej części miasta; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5163 Freiburg)
Tworzyjanów (niem. Floriansdorf) – duża cegielnia (8 budynków produkcyjno-magazynowych z wyrobiskiem i sporej wielkości kominem) przy skrzyżowaniu dróg do Sosnowa i Wojnarowic; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5066 Rosenborn, 1:25 000)
Wojnarowice (niem. Wernersdorf) – cegielnia przy drodze na północny-wschód od Wojnarowic; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5066 Rosenborn, 1:25 000)
Wierzbna (niem. Würben) – cegielnia powstała przed 1830 r. Zmodernizowana została pod koniec XIX wieku, kiedy częściowo zmechanizowano produkcję. Cegielnia działała do II wojny światowej; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5065 Ingramsdorf, 1:25 000)
Zawiszów (niem. Sabischdorf) – cegielnia Ziegelei Texas działająca od 1850 roku; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5165 Weizenrodau, 1:25 000)
Zebrzydów (niem. Seiferdau) – duża cegielnia we wschodniej części miejscowości; źródło (Topographische Karte Messtischblatt 5165 Weizenrodau, 1:25 000)
Żarów (niem. Saarau) – cegielnia żarowska powstała w 1842 roku i była zakładem stosunkowo dużym, ale początkowo nie zmechanizowanym. Kafle piecowe, cegły, dachówki i inne materiały budowlane produkowano tradycyjnymi metodami. Po zmodyfikowaniu metody przygotowywania surowca oraz opracowaniu nowych maszyn stała się możliwa produkcja wyrobów szamotowych z kaolinu żarowskiego. W 1850 roku po kilkuletnich próbach ruszyła produkcja na skalę przemysłową. Powstał nowy zakład, który otrzymał nazwę Żarowska Fabryka Szamotowa Chamottenfabrik Saarau, C.Kulmiz. Przedsiębiorstwo w latach 90-tych XIX wieku zmieniło nazwę na Zjednoczone Zakłady Szamotowe w Żarowie, dawniej K.Kulmiz, spółka sp. z.o.o. Vereinigte Chamottenfabrik vormals C.Kulmiz G.m.b.H., Saarau. Fabryka przejęła w 1906 roku zakłady szamotowe braci Langer w Mrowinach Chamottefabrik Gebrüder Langer zu Saarau/Konradswaldau. W 1932 roku żarowskie zakłady szamotowe zostały przejęte przez konsorcjum Didier Werke A.G. z siedzibą w Berlinie. W trakcie działań wojennych w 1945 roku, uszkodzone zostały kominy i bocznica kolejowa. Obecna nazwa zakładu to Polska Ceramika Ogniotrwała S.A. Żarów.
Andrzej Dobkiewicz & Bogdan Mucha & Sobiesław Nowotny
14 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!