Garnizon miejski Świebodzic (1860-1890)

Niewiele, jak dotąd napisano o tym, iż Świebodzice na Śląsku (niem. Freiburg in Schlesien) posiadały w 2. połowie XIX stulecia garnizon wojskowy. Jeszcze mniej z kolei o jednostkach wojskowych, które w nim stacjonowały. Znaleźć można co najwyżej ich nazwy, a czasem kilka mniej lub bardziej szczegółowych informacji.

Wzmianek o stacjonowaniu w Świebodzicach regularnych pruskich jednostek wojskowych można doszukać się w starej niemieckiej kronice miasta z 1938 r. (przetłumaczonej na język polski i opublikowanej w częściach na łamach miesięcznika poświęconego dziejom miasta), artykułach we wspomnianym miesięczniku (wydawanym od 1998 r.), w samej monografii miasta (z 2001 r.), jak również w polskich i niemieckich portalach internetowych poświęconych historii regionalnej lub też bardziej ukierunkowanych na historię wojskowości. Niemieckich materiałów źródłowych na ten temat przetrwało do naszych czasów stosunkowo niewiele, a jeśli takowe przetrwały uległy rozproszeniu. Głównie są to przede wszystkim opracowania pochodzące jeszcze z 2. połowy XIX stulecia, częściowo także opublikowane w okresie tuż po I wojnie światowej.

Temat o tyle wart jest dalszego podjęcia i uzupełnienia, gdyż nie został należycie zbadany naukowo. Niesie przy tym ze sobą bardzo bogatą warstwę informacji, o nie tyle samych dziejach garnizonu pruskiego, co o innych aspektach historii miasta w tamtym okresie.

2. Śląski Batalion Strzelców (Jegrów) Nr. 6 (1860-1873)

Otóż w II połowie kwietnia 1860 r. pruskie władze wojskowe podjęły decyzję o dyslokacji 2. Śląskiego Batalionu Strzelców (Jegrów) Nr. 6 (niem. 2. Schlesisches Jäger-Bataillon Nr. 6), którego żołnierzy nazywano wówczas popularnie „Jegrami Śląskimi” (niem. Schlesisches Jägers). Logistyczne przygotowania batalionu do przenosin trwały, mniej więcej, pomiędzy II połową kwietnia, a I połową maja 1860 r.

Jednostka stacjonująca nieprzerwanie od 44 lat (dokładnie od 16 lutego 1816 r.) we Wrocławiu (niem. Breslau), ówczesnej stolicy Prowincji Śląskiej (niem. Provinz Schlesien), otrzymała rozkaz o opuszczeniu wrocławskich koszar. Docelowym miejscem marszu były Świebodzice (niem. Freiburg in Schlesien). Miejscowość położona w pasie Przedgórza Sudeckiego w odległości ok. 26 km (w linii prostej) od ówczesnej granicy prusko-austriackiej (współcześnie granica polsko-czeska z niewielkimi korektami). Miasto uzyskało tym samym status tzw. miasta garnizonowego (niem. Garnisonstaädt vel Garnisonsstadt).

Świebodzice w owym czasie, co istotne, nie posiadały jakiejkolwiek infrastruktury wojskowej, a więc koszar, szpitala (lazaretu), placu do ćwiczeń wojskowych, czy też strzelnicy, itp. obiektów. Wszystko wymagało inwestycji od podstaw. Miasto posiadało jednak wcześniejsze doświadczenia związane z kwaterunkiem wojsk, chociażby jeszcze w okresie wojen śląskich (1740-1763), czy później wojny prusko-francuskiej (1806-1807), a także 2-letniej okupacji Śląska przez wojska francuskie (1808-1809).

Przybyły do miasta w maju 1860 r., batalion jegrów zaliczał się wówczas w poczet oddziałów lekkiej piechoty (niem. Leichte infanterie), a więc do jednostek podstawowych w strukturze ówczesnej piechoty armii pruskiej. Jegrzy (niem. Jägers) wywodzili się w prostej linii ze strzelców (niem. Schützen), co z resztą, widoczne jest we wspomnianej niemieckiej nazwie jednostki. Widoczne już na pierwszy rzut oka pokrewieństwo między obiema formacjami jest w swojej istocie mylne. Niemieckie die Jäger oznacza dosłownie myśliwego, łowcę (rzadziej strzelca), a der Schütze to po prostu strzelec (bez dodatkowych znaczeń). Spolszczenie wspomnianej wyżej nazwy całej formacji to jegrzy lub jegry (w l. mn.), a żołnierz to jegier (l. poj.), chociaż można też rzadziej spotkać się z formą jegr. Tyle, jeśli chodzi o kwestie semantyczne związane z nazwą omawianej jednostki.

Batalion, chociaż utworzony był już na podstawie rozkazu gabinetowego (niem. Kabinettsorder) króla pruskiego z dnia 21 listopada 1808 r. i należał tym samym do jednostek armii pruskiej tzw. nowego autoramentu (niem. Neupreuβischen Armee) to swoją genezą sięgał jeszcze czasów wojny prusko-francuskiej (1806-1807), zw. I wojną polską. Formacja jegrów pruskich wywodziła się z kolei z czasów fryderycjańskich, a dokładniej z okresu I (1740-1742) i II (1744-1745) wojen śląskich (niem. Der Erste und der Zweite Schlesische Kriege). Wówczas to król pruski Fryderyk II, z czasem zw. Wielkim, będąc pod wrażeniem skuteczności walki i morale jegrów austriackich, którzy zadawali ogromne straty na polu walki siłom pruskim, polecił swoim podwładnym utworzyć w armii pruskiej analogiczne jednostki, tak w wersji pieszej (niem. Jäger zu Fuβ), jak też konnej (niem. Jäger zu Pferde). Pomysł tak oto zaszczepił się na gruncie pruskim.

Okres, w którym przyszło jegrom śląskim stacjonować w Świebodzicach, przypadł na początkową fazę rządów w Prusach kanclerza Otto von Bismarcka (1815-1898), zw. „Żelaznym Kanclerzem” (niem. „Eiserne Kanzler”), który w jednym ze swoich pierwszych przemówień powiedział, iż: „Wielkie problemy współczesności nie rozstrzygną się mowami i uchwałami większości… ale krwią i żelazem” (niem. Durch Eisen und Blut), które to słowa stały się niejako mottem jego drogi politycznej i militarnej do zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus.

Warto wspomnieć, iż honorowym szefem batalionu (niem. Chef des Bataillon) w randze pułkownika (awansował w 1907 r. do stopnia generała-pułkownika) był od 16 maja 1861 r., książę Ernst August I von Sachsen-Altenburg (1826-1908). Wcześniej, bo w latach 1847-1851 odbywał w nim swoją służbę wojskową, zdobywając pierwsze doświadczenia i uzyskując szlify podoficerskie w stopniu podporucznika (niem. Leutnant). Postać, która zasługuje tutaj na osobne omówienie.

Innym znanym żołnierzem batalionu, który zdołał uzyskać z czasem szlify generalskie był pochodzący z Wrocławia Berthold Louis Ferdinand von Nikisch-Rosenegk lub von Nickisch-Rosenegg (1836-1904), znany bardziej pod trzecim spośród swoich imion (Ferdinand). Wiadomo, iż w 1861 r. służył w tutejszym batalionie jako porucznik (niem. Leutnant). Szersza wzmianka o tej postaci, mam nadzieję, ukaże się w kolejnej odsłonie poświęconej militarnym aspektom dotyczącym dziejów miasta.

Podczas stacjonowania batalionu w Świebodzicach doszło do trzech dużych konfliktów zbrojnych Prus z państwami sąsiadującymi, od północy z Danią (1864), od południa i południowego wschodu z Austrią (1866) i od zachodu z Francją (1870-1871). Jegrzy śląscy uczestniczyli bezpośrednio w dwóch wojnach (wojny z Austrią w 1866 r. i Francją w latach 1870-1871), a podczas jednej pozostawali w rezerwie mobilizacyjnej (wojna z Danią w 1864 r.). Batalion pod względem terytorialnym i mobilizacyjnym podlegał pod VI. Korpus Armijny (niem. VI. Armee Korps) z siedzibą we Wrocławiu (niem. Breslau), a pod względem inspekcyjnym pod VIII. Inspektorat Wojskowy (niem. VIII. Armee-Inspektion) z siedzibą w Berlinie.

Świebodziccy jegrzy odznaczyli się męstwem na polu walki w zmaganiach wojennych z lat 1866 i 1870-1871, co zostało odpowiednio dostrzeżone i uhonorowane licznymi odznaczeniami przyznanymi dla poszczególnych żołnierzy, jak również sztandaru batalionowego. Niestety, jak to na wojnie bywa, nie obyło się bez ofiar, jak też zaginionych.

Dwukrotnie też przy okazji zmagań wojennych organizowano w ówczesnych Świebodzicach, szpital (lazaret) wojskowy dla rannych, kontuzjowanych i chorych żołnierzy, którzy powracali tutaj z linii frontu.

W okresie bytności batalionu w Świebodzicach sporym nakładem finansowym władze pruskie wniosły nowoczesne jak na owe możliwości, koszary i szpital (lazaret) wojskowy. Budowę rozpoczęto w 1868 r. Wojsko pruskie, najprawdopodobniej w latach 1870-1873, zakupiło również plac mogący posłużyć żołnierzom jako strzelnica ćwiczebna.

Nadszedł rok 1873, kiedy to batalion jegrów śląskich otrzymał kolejny rozkaz o dyslokacji i opuścił Świebodzice. Nowym garnizonem, aż do końca istnienia jednostki w grudnia 1920 r., stały się koszary wojskowe w Oleśnicy (niem. Oels).

Ogółem, jegrzy śląscy z 2. Batalionu Nr. 6 spędzili w świebodzickich koszarach aż 13 lat, które wypełnione były ich udziałem w wojnach Prus na drodze ku hegemonii, nie tyle w samych Niemczech, co w całej Europie. Drodze, którą Prusy przeszły zwycięsko.

(III.) Batalion Fizylierów – 1. Śląski Regiment (Pułk) Grenadierów Nr. 10 im. króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II (1873-1890)

O ile w przypadku wspomnianego 2. Śląskiego Batalionu Strzelców (Jegrów) Nr. 6 zachowały się niewielkie, lecz niezwykle cenne, niemieckie materiały źródłowe, o tyle w przypadku drugiej z jednostek, która stacjonowała w koszarach na wzgórzu przy Kasernenstraβe wiadomo jak dotąd niewiele.

Ową drugą jednostką wojskową był kolejny batalion piechoty, a dokładniej batalion fizylierski. Nową jednostką, którą skierowano do Świebodzic był (III.) Batalion Fizylierów (niem. (III.) Füsilier-Bataillon) z 1. Śląskiego Regimentu (Pułku) Grenadierów Nr. 10 im. króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II (niem. 1. Schlesisches Grenadier-Regiment König Friedrich Wilhelm II Nr. 10). Sztab pułku wraz z częścią pododdziałów stacjonował we Wrocławiu (niem. Breslau).

Regiment swoją genezą, tak jak wspomniany wcześniej batalion jegrów, sięgał okresu tuż po wojnie prusko-francuskiej (1806-1807), zw. I wojną polską. Historia tej jednostki, co ciekawe, rozpoczęła się nawet tego samego dnia (21 listopada 1808 r.). Grenadierzy śląscy stanowili jednostkę doborową. Doświadczenia wojenne zdobywali na polach bitew wojen z lat 1812, 1813-1814, 1815, 1848, 1864, 1866 oraz 1870-1871. Sztandary pułkowe zdobiły pamiątkowe wstęgi pruskich orderów i odznaczeń wojennych.

W dniu 1 lipca 1860 r. pułk został zakwalifikowany do grenadierów. Zmianie uległa przy tym nazwa jednostki. Regiment pod względem terytorialnym i mobilizacyjnym, tak jak jegrzy, podlegał pod VI. Korpus Armijny (niem. VI. Armee Korps) z siedzibą we Wrocławiu (niem. Breslau). Jednostką właściwą z kolei do spraw inspekcji wojskowej był VIII. Inspektorat Wojskowy (niem. VIII. Armee-Inspektion) z siedzibą w Berlinie.

Podobnie jak jegrzy, tak też fizylierzy zaliczani byli w armii pruskiej do oddziałów lekkiej piechoty. Wiadomo, iż fizylierzy z 3. Batalionu przybyli do miasta w 1873 r. z Oleśnicy (niem. Oels).

W dniu 27 stycznia 1889 r. rozkazem gabinetowym (niem. Kabinettsorder) pułk otrzymał imię patrona, króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II.

W 1890 r. batalion fizylierów opuścił Świebodzice. Przeniesiony został do pobliskiej Świdnicy, gdzie w 1914 r. doczekał wybuchu I wojny światowej (1914-1918).

Zakończył się długi, bo aż 30-letni okres stacjonowania w mieście pruskich żołnierzy. Oficjalnie, Świebodzice utraciły status miasta garnizonowego. Dwa lata później (w 1892 r.), opuszczone koszary wojskowe posłużyły władzom pod nową inwestycję miejską, jaką był Prowincjonalny Zakład Leczniczy (niem. Provinzial Heil und Pflege-Anstalt zu Freiburg in Schlesien), który w okresie I wojny światowej (1914-1918) służył z kolei jako Królewski Rezerwowy Szpital Wojskowy (niem. Königlisches Reserve-Lazarett). Szpital funkcjonował tutaj aż do 1945 r.

Władze miasta w późniejszym okresie, dwukrotnie (w 1896 i 1913 r.) jeszcze podejmowały starania zmierzającego do przywrócenia garnizonu. Próby okazały się bezskuteczne.

Jacek Ziaja

9 LIKES