Wierzbna – wizja lokalna

Niewielka wieś Wierzbna (gmina Żarów) to doskonały pomysł na spędzenie dnia z historią, która jest tu na wyciągnięcie ręki. Co można zobaczyć w Wierzbnej?

Humanitarny sposób rozstrzygania sporów odnoszących się do winy i kary, zapobiegającym prywatnym zemstą, poprzez między innymi wykonaniem kamiennego krzyża dotarł na Śląsk z Europy Zachodniej prawdopodobnie już w XIII wieku i obowiązywał przez kilka kolejnych stuleci.

Ugoda kompozycyjna lub pojednawcza  z języka łacińskiego zwana compositio, była  traktatem stosowanym w rekompensowaniu przestępstw mających charakter prywatny. Należy tu wspomnieć, iż ówczesne prawo diametralnie różniło się od obecnego.  Strona pokrzywdzona – najczęściej rodzina, wnosiła oskarżenie przed sądem lub inną instytucją stanowiąca prawo. Było to podstawą do wszczęcia postępowania wobec winowajcy. Czasem również dostojnicy kościelni wraz z obywatelami społeczności decydowali o losie krzywdziciela.

Zadość uczynieniem za zbrodnie miała być rekompensata – głównie finansowa, umożliwiająca pojednanie stron. Zbrodniarze byli również zobowiązani  do ponoszenia kosztów sądowych, do pokrycia kosztów pochówku,  często finansowania wyposażenia okolicznego kościoła celem zbawienia duszy zmarłego,  daniny na rzecz  miasta lub wsi, główczyzny – zapewnienia czasowego utrzymania rodzinie pokrzywdzonego, jak również pielgrzymki do miejsc świętych.

Zbrodniarz  często miał również obowiązek ufundowania tak zwanego krzyża pojednania, często też nazywanego pokutnym. Wystawienie krzyża przez zabójcę zawsze było częścią pokuty, a nie kary! Oprócz kamiennych krzyży, wystawiano również kapliczki z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa lub męczeństwem innych świętych. Wszystkie wyżej wymienione formy pokuty miały przypominać o tragicznym wydarzeniu, skłonić do refleksji i modlitw za duszę zmarłego i winowajcy.

Najstarszym „traktatem pojednawczym” znanym dotychczas  z ziem polskich jest compositio spisane 5 grudnia 1305 roku (szczegółowo o tym traktacie piszemy tutaj). Zatwierdzony przez księżną Beatrycze, żonę Bolka I Surowego, dokument odnosi się do kamiennego krzyża ze Stanowic na Ziemi Świdnickiej. 

Do najliczniej zgromadzonych krzyży należą zabytki z Pszenna, Jagodnika (gmina Świdnica) oraz Wierzbnej (gmina Żarów).

W Wierzbnej zlokalizowanych było 6 kamiennych zabytków, ostatnie dwa przywieziono na teren przykościelny w 2014 roku. Zmiana ich lokalizacji wzbudziła oburzenie niektórych mieszkańców wsi, gdyż uważają, że krzyże powinny zostać na pierwotnym miejscu.

 – Krzyże które znajdują się przy kościele, nigdy nie powinny być zabrane z Kalna, ustawiano je na miejscu mordu. A tutaj, tak jakby tracą na swojej wartości. Ale tak zdecydowali w Urzędzie i Proboszcz – mówiła nam jedna z mieszkanek Wierzbnej. Jednak jak tłumaczył Urząd Gminy w Żarowie, krzyże zostały przeniesione z powodu częstej ich dewastacji podczas prac polowych. Krzyże o których mowa pierwotnie były ulokowane przy drogach wiejskich w Kalnie i Pankowie.  Krzyż z Pankowa wykonany z piaskowca jego wymiary to 135x80x23 cm. pierwsza lokalizacja ul. Leśna, Panków. Zabytek z Kalna wykonany z granitu 130x62x21 cm, długość całkowita 184 cm.

Pięć kolejnych krzyży znajduje się na terenie parku przypałacowego, niegdyś ziem należących do Opactwa Cystersów Krzeszowskich, obecnie znajdujących się w rękach prywatnych.

1. Kamienny krzyż o wymiarach 95x82x18 cm, wykonany z granitu.

2. Kamienny krzyż z rytem grotu 80×10 cm. Przy ramionach aureole o promieniu 30 cm, grubość żebra 28 cm, 143x68x33 cm, wykonany z granitu.

3. Kamienny krzyż z rytem włóczni (partyzany) 116x6x3 cm, grot włóczni 35×6 cm; 167x77x23 cm, wykonany z granitu.

4. Kamienny krzyż, pod ramionami krzyża aureole o promieniach 25 cm, grubość żebra 10 cm, 111x83x28 cm, wykonany z granitu.

5. Kamienny krzyż o wymiarach 106x76x23 cm, wykonany z granitu.

Według legendy krzyży było siedem, a pierwotną lokalizacją zabytków była okolica Łażan, gdzie zazdrosny kochanek widząc dziewczynę na ślubnym kobiercu z innym, dopuścił się mordu na gościach weselnych. Ostatnim zabytkiem z Wierzbna jest posadowiony po wschodniej stronie ul. Świdnickiej 2, za ogrodzeniem dawnej szkoły niewielki krzyż z rytem kuszy lub łuku. Wymiary rytu 30x48x… Wymiary krzyża 48x68x19 cm, wykonany z piaskowca.

W bliskim sąsiedztwie kamiennych krzyży znajduje się barokowy pałac opatów cysterskich sukcesywnie przywracany do życia przez obecnego właściciela. Najwięcej prac odbywa się we wnętrzu pałacu,  pod czujnym okiem konserwatora zabytków. Obok pałacu stoi ruina klasztoru cystersów zwany również „długim domem”. Całość założenia uzupełnia romański kościół pw. Wniebowzięcia NMP. Badania  archeologiczne dokonane przez Artura Boguszewicza w latach 1997-1999, pozwoliły na stwierdzenie, iż w pobliżu kościoła i pałacu w Wierzbnej funkcjonowała osada. Na podstawie materiałów ceramicznych  oraz innych znalezisk,  stanowisko to datować można na wczesną epokę żelaza oraz okres wpływów rzymskich-kulturę łużycką i przeworską

Pierwsza wzmianka o Wierzbnej pochodzi z 1209 roku. Dokument wystawiony przez  księcia wrocławskiego Henryka Brodatego wymienia trzech przedstawicieli rodu Wierzbnów. Podczas tych samych badań archeologicznych Artur Boguszewicz stwierdził istnienie  dwóch niewielkich dworów. Pierwszy to założenie na przykościelnym terenie oraz drugi – warownia na  tzw. Skałce, datowana na XII wiek. Kolejne etapy prac wykazały istnienie murowanej budowli w miejscu obecnego pałacu, zniszczonej poprzez pożar  w XIII lub na początku XIV. Jednakże nie można jednoznacznie stwierdzić, jaką funkcję pełniło to założenie. Czy była to siedziba panów z Wierzbnem?

Kolejnym zaskakującym odkryciem był system grzewczy typu hypocaustum, co może wskazywać na funkcjonowanie w tym miejscu łaźni. Kiedy w roku 1403 z rąk Hansa von Rochau wykupiona zostaje posiadłość wierzbieńska przez opata Mikołaja z Legnicy i klasztor cysterski w Krzeszowie, co wiązało się z powstaniem w Wierzbnej przeoratu, w miejsce zniszczonego wcześniej dworu wzniesiono okazałą rezydencję. Do korpusu dawnej budowli zostały dobudowane  dwa skrzydła, tworząc nowe założenie pałacowe w kształcie podkowy. W roku 1893 „pałac przeora” został poddany kolejnym przebudowom.

Jedną z najpiękniejszych romańskich świątyń na Dolnym Śląsku jest kościół  pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnem, pochodzący z ok. poł. XIII w. Dwie wieże na planie kwadratu zakończone barokowymi hełmami  cebulastymi dodają budowli majestatu. We wnętrzu dawnego prezbiterium zachowane polichromie z poł. XV w. pozwalają przenieść się w zamierzchłe epoki. Do barokowego wyposażenia należy również ambona oraz chrzcielnica. Inne ciekawe elementy wyposażenia to barokowe obrazy ilustrujące Drogę Krzyżową oraz znajdujące się w prezbiterium przedstawienia czterech ewangelistów. Dekorację freskową sklepienia, obecnie przemalowaną, wykonał w 1735 roku Franz Heigel. Teren przykościelny otoczony jest XVI-XIX-wiecznym murem o różnej wysokości, wzmocnionym niskimi zewnętrznymi przyporami z ostrołukową bramą od strony południowej. Drogę do dawnego ogrodu klasztornego  od strony północnej zamyka murowana, bogata w detale, zwieńczona tzw. Okiem Opatrzności, neobarokowa brama z końca XIX wieku.

Anna Czarna

20 LIKES