Dzięki uprzejmości naszego współpracownika Bogdana Muchy, możemy zaprezentować jeden z artykułów, jaki znalazł się w jego najnowszej książce – Gmina Żarów. Na przestrzeni wieków. Część druga.
Żarowianin uczestnikiem walk kolonialnych w Afryce
Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia (niem. Deutsch-Südwestafrika, DSWA) to kolonia istniejąca w latach 1884–1915, przejęta później przez Republikę Południowej Afryki i administrowana jako Afryka Południowo-Zachodnia. Ostatecznie terytorium to uzyskało niepodległość w 1990 r. jako Namibia. Powierzchnia kolonii wynosiła 835,1 tys. km². Początki tej kolonii wiążą się z osobą niemieckiego kupca Adolfa Lüderitza, który kupił ziemię w okolicach Angra Pequena od miejscowego wodza plemiennego. Od jego nazwiska wywodzi swoją nazwę miasto Lüderitz i przyległe wybrzeże. 24 kwietnia 1884 r. Lüderitz przekazał ten obszar pod opiekę władz niemieckich. Wkrótce przypłynęły tutaj statki niemieckiej floty. Ostatecznie niemiecka flaga zawisła nad tym terytorium 7 sierpnia 1884 r. W 1890 r. kolonia powiększyła swój obszar po zakupie terytorium Caprivi. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia była jedyną niemiecką kolonią, która przyciągnęła znaczącą liczbę niemieckich osadników. Przybywali tu głównie z powodów ekonomicznych, w poszukiwaniu diamentów i miedzi, a także by uprawiać ziemię.
W 1902 r. wśród 200 tys. mieszkańców kolonii było 2595 Niemców, 1354 Afrykanerów i 452 Brytyjczyków. Do 1914 r. przybyło kolejnych 9 tys. osadników niemieckich. Miejscowa ludność autochtoniczna, obejmująca głównie ludy Herero (80 tys. osób), Owambo (60 tys.) i Nama (10 tys.), określana była mianem Hotentotów. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, graniczyła od północy z Angolą (kolonia portugalska), od południa ze Związkiem Południowej Afryki (dominium brytyjskie), od wschodu przez pustynię Kalahari z brytyjską Beczuaną, a przez Cypel Capriviego z brytyjską Północną Rodezją. Do 1914 r. utworzono najlepszą wśród wszystkich niemieckich kolonii sieć kolejową łączącą porty i stolicę – Windhuk z głębokim interiorem i 6487 km linii telegraficznej między wszystkimi ważnymi miejscowościami. Gospodarka hodowlana częściowo uzależniała kolonię od dowozu żywności z zewnątrz.
W styczniu 1904 r. członkowie wspomnianego plemienia Herero pod wodzą Samuela Maharera zbuntowali się przeciwko niemieckiej ekspansji kolonialnej na tereny przez nie zamieszkane. Powstańcy zaatakowali osiedla niemieckich kolonistów zabijając ponad 100 osób, w tym kobiety. W pierwszych tygodniach powstania przewaga Hererów była wyraźna. Zagrozili oni nawet stolicy Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej – Windhuk. Niemcy dysponowali 10 kompaniami, w sumie 1900 żołnierzy (prawie wyłącznie Niemcy oraz Burowie i Austriacy).
W sierpniu 1904 r. w Afryce wylądował przysłany z Europy 15-tysięczny niemiecki korpus ekspedycyjny, na którego czele stanął generał Lothar von Trotha, który wydał pierwszy udokumentowany rozkaz ludobójstwa. Trotha głosił, że: moja polityka polegała i polega na stosowaniu siły, skrajnego terroru, a nawet okrucieństwa. W decydującej bitwie pod Waterbergiem Niemcy pokonali rebeliantów. Trotha rozmyślnie pozwolił wojownikom Herero wymknąć się z okrążenia wraz z towarzyszącymi im rodzinami, po czym wyparł ich na skraj pustyni Omaheke (zachodnia odnoga pustyni Kalahari), zagradzając równocześnie rebeliantom dostęp do źródeł wody.
Po zepchnięciu Herero na tereny pustynne Trotha rozkazał odczytać im proklamację, w której ogłaszał, że utracili oni status poddanych niemieckiego cesarza i muszą opuścić tereny Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej. Zagroził jednocześnie, że każdy Herero, który pozostanie na terytorium kolonii zostanie zabity – bez względu na wiek, czy płeć. W rozmowach z gubernatorem Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej Trotha nie ukrywał, że jego celem jest całkowita eksterminacja zbuntowanego ludu. Przez dwa miesiące Hererowie wegetowali na pustyni Omaheke. Niemieckie wojsko blokowało im dostęp do źródeł wody i zabijało każdego, kto usiłował się do nich zbliżyć. W efekcie tysiące Herero zginęło na skutek głodu i pragnienia.
Pod wpływem protestów niemieckiej i międzynarodowej opinii publicznej cesarz Wilhelm II rozkazał przerwanie akcji pacyfikacyjnej. Wbrew dyrektywom z Berlina Trotha kontynuował jednak politykę represji. Pozostali przy życiu członkowie plemienia Herero zostali umieszczeni w obozach pracy, gdzie oznakowano ich literami GH (niem. Gefangene Herero). Byli zmuszani do katorżniczej pracy przy budowie linii kolejowej z Zatoki Lüderitza do Keetmanshoop, a niemieccy koloniści dokonywali na nich licznych mordów i gwałtów. Przede wszystkim zabijano niezdolnych do pracy Herero, których zakłuwano bagnetami aby zaoszczędzić amunicję. Dużą część jeńców, którzy nie mogli pracować została umieszczona na tzw. Shark Island w pobliżu miasta Lüderitz, gdzie znajdował się jeden z pierwszych na świecie obozów śmierci. W obozie tym zmarło ok. 3500 Afrykanów. W Namibii niemieccy lekarze Eugen Fischer, Fritz Lenz oraz Erwin Baur prowadzili na ocalałych z pogromu Herero rasowe badania medyczne. Niemieccy naukowcy analizowali w nich 778 głów Herero oraz Nama uciętych jeńcom, które posłużyły im jako pomoce naukowe w pseudonaukowych opracowaniach dotyczących teorii i higieny ras. W sumie w wyniku tego konfliktu według różnych szacunków zginęło od 24 do ponad 100 tysięcy Herero oraz 10 tys. Nama.
Po zakończeniu powstania przy życiu pozostawało zaledwie 15 tys. Herero. Zostali oni całkowicie wywłaszczeni, poddani nadzorowi policyjnemu i zmuszeni do przymusowej pracy na farmach należących do białych kolonistów. Jedną czwartą ocalałych wysiedlono do innych regionów Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej lub do innych niemieckich posiadłości kolonialnych w Afryce. Ludobójstwo to polegało na skazaniu całej społeczności na pewną śmierć poprzez wygnanie na pustynię Namib i blokowanie dostępu do żywności i źródeł wody. W walkach prowadzonych od 1904 do 1906 r. zginęło 1749 żołnierzy niemieckich. W 1985 r. podkomisja praw człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych opublikowała tzw. Raport Whitakera, który zakwalifikował eksterminację plemion Herero i Nama z Afryki Południowo-Zachodniej jako pierwsze ludobójstwo XX w. na świecie. W 2004 r. niemiecki rząd przyznał się do odpowiedzialności za te wydarzenia i oficjalnie za nie przeprosił.
Uczestnikiem wspomnianych walk kolonialnych (służba w oddziałach tzw. Schutztruppe), był anonimowy mieszkaniec Żarowa, który został utrwalony na fotografii wykonanej przez Georga Daslera (żarowski fotograf wymieniony w książce adresowej w 1929 r.; jego atelier mieścił się przy ówczesnej Moltkestraße 3, dzisiaj ul. Juliusza Słowackiego). O wojskowej przeszłości sfotografowanego mężczyzny, świadczą dwa przypięte do lewej piersi odznaczenia: Medal Afryki Południowo-Zachodniej (nadawany weteranom walk kolonialnych z lat 1904-1906) oraz tzw. Odznaka Honorowa Wojskowa (niem. Militär-Ehrenzeichen).
Wspomniany Medal Południowo-Zachodniej Afryki zwany też Medalem Południowo-Arfykańskiego Powstania 1904-1906, wykonany i przyznawany był w dwóch kategoriach. Dla kombatantów biorących bezpośredni udział w tłumieniu powstań plemion Herero i Nama w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, między 27 października 1904 a 25 maja 1906 r., przyznawany był medal ze złoconego brązu. Dla osób nie biorących bezpośredniego udziału w walkach, m.in. personelu medycznego oraz członków załóg statków niemieckich przedsiębiorstw żeglugowych, które uczestniczyły w transporcie żołnierzy i materiału wojennego, przyznawano medal stalowy. W obu kategoriach na awersie znajdowała się skierowana w lewą stronę głowa „Germanii” (personifikacja Niemiec i całego narodu niemieckiego – przedstawiana jako wysoka kobieta z włosami koloru blond, trzymająca miecz Joyeuse, Koronę Rzeszy [po 1871 r. Koronę Cesarstwa Niemieckiego], a także zbroję i tarczę, na której czasami występuje czarny orzeł – symbol Niemiec) w skrzydlatym hełmie oraz napis SÜDWEST AFRIKA (po lewej stronie) i daty 1904-1906 (po prawej stronie). W pozłacanej wersji brązowej na rewersie znajdował się monogram cesarza Wilhelma II w koronie i umieszczonymi pod spodem skrzyżowanymi mieczami oraz napisem „DEN SIEGREICHEN STREITERN” – „Zwycięzcy Kombatanci” (umieszczonym od lewej do prawej strony wokół monogramu). W wersji stalowej rewers zawiera monogram Wilhelma II w koronie i z gałązką laurową pod nim oraz napisem „VERDIENST UM DIE EXPEDITION” – „Zasługa/Zasłużony dla/w Ekspedycji”.
Twórcą Medalu Południowo-Zachodniej Afryki, który przyznawano od dnia 19 marca 1907 r., był berliński medalier O. Schultz. Odznaczenie o średnicy 35 mm, noszono na wstążce z pionowymi paskami w kolorze czarnym i białym po bokach i z czerwonymi i białymi pasami poziomymi w środku. Do wstążki medalu kombatanckiego przyznawano na życzenie pozłacane skrzyżowane miecze oraz pozłacane okucia z nazwami miejsc stoczonych walk: Herero-Land, Omaruru, Onganjira, Waterberg, Omaheke, Groß-Namaland, Fahlgras, Toasis, Karas-Berge, Groß-Nabas, Auob, Nurudas, Nossob, Oranje.
Z kolei Odznaka Honorowa Wojskowa (niem. Militär-Ehrenzeichen) to trzynaste pod względem starszeństwa odznaczenie pruskie. Odznaka została ustanowiona w 1793 r. przez króla Fryderyka Wilhelma II, odrestaurowana 30 września 1830 r. przez jego syna Fryderyka Wilhelma III i zreorganizowana 27 lutego 1864 r. przez Wilhelma I, późniejszego cesarza niemieckiego (m.in. poprzez wprowadzenie złotego krzyża). W hierarchii pruskich odznaczeń państwowych znajdowała się za Krzyżem Zasługi dla Kobiet i Dziewcząt, a przed Odznaką Honorową Powszechną. Odznaczenie było podzielone na trzy klasy (stopnie):
1. Krzyż Zasługi Wojskowej – złoty krzyż (o kształcie i wielkości oznaki Orderu Orła Czerwonego IV Klasy)
2. Odznaka Honorowa Wojskowa I Klasy – srebrny krzyż (o wyglądzie poprzedniego)
3. Odznaka Honorowa Wojskowa II Klasy – srebrny medal (z dwuwierszową inskrypcją KRIEGS VERDIENSTE). Odznakę noszono na białej wstążce z czarnymi paskami wzdłuż boków, a uczestnicy wojen na czarnej wstążce z białymi paskami. Najwyższy stopień odznaki – Złoty Krzyż Zasługi Wojskowej (Goldenes Militär-Verdienst-Kreuz) – był jednocześnie najwyższym pruskim odznaczeniem wojskowym nadawanym żołnierzom i podoficerom.
W czasie I wojny światowej został nadany 1760 razy za wybitną odwagę i męstwo na polu walki. Był porównywany do wojskowego orderu Pour le Mérite, który był przeznaczony tylko dla oficerów. Żołnierze uhonorowani krzyżem posiadali jako dodatkowe przywileje: opiekę państwa, miesięczne wynagrodzenie (od 1914 do 1939 r. – 9 marek, od sierpnia 1939 r. – 20 marek, a w RFN 25 DM) i zapewnioną wojskową paradę na pogrzebie.
Anonimowy mężczyzna z fotografii Georga Daslera, być może był nadawcą pocztówki, która została wysłana do rodzinnego domu w Żarowie z odległej afrykańskiej kolonii. Pocztówka ta przedstawia widok na lazaret w Omaruru (ob. ponad 6 tysięczne miasto w Namibii w rejonie Erongo), odręczną adnotację z nazwą Omaruru oraz datę 31 marca 1902. Na odwrotnej stronie znajduje się znaczek kolonialny opatrzony stemplem poczty Omaruru (nieczytelny datownik), personalia odbiorcy: F. Menzel Saarau Schlesien oraz stempel odbiorczy poczty w Żarowie z datownikiem 5.5.02. Warto nadmienić, że w 1904 r. po wybuchu tzw. Powstania Herero, zamieniona w twierdzę misja w Omaruru, która liczyła zaledwie 39 żołnierzy rezerwistów pod dowództwem lekarza wojskowego P.H. Kuhna, oblegana była od 17 stycznia przez przeważające siły powstańczych plemion Herero. Walki toczone były z niezwykłą zaciekłością. Obrońców wsparły dopiero od 29 stycznia oddziały pod dowództwem kapitana Ericha Victora Frankego. Oblężenie twierdzy Omaruru, odparte zostało 4 lutego 1904 r., po odstąpieniu wojsk plemiennych.
Bogdan Mucha
Ps. Jakie może być prawdopodobieństwo, że z niewielkiego Saarau, aż dwóch jego mieszkańców uczestniczyło w wojnach kolonialnych w Afryce? Chyba bardzo niewielkie. Jeżeli było tak, jak przypuszcza Bogdan Mucha, że człowiekiem na zdjęciu mogła być osoba, która wysłała także wspomnianą kartkę pocztową, to dzięki historykowi Sobiesławowi Nowotnemu być może poznaliśmy personalia osoby ze zdjęcia. Sobiesław odczytał bowiem niewyraźnie napisaną treść na kartce, która brzmi: Omaruru, den 31. III. 1902; Danke dir bestens für die Karte aus Bolkenhain und verbleibe mit Gruß – dein P. Zimmer [tłum. Omaruru, dnia 31 marca 1902 r.; Dziękuję Ci pięknie za kartkę z Bolkowa i pozostaję z pozdrowieniami – Twój P. Zimmer]. Niewykluczone więc, że osobą na zdjęciu może być bliżej nam nieznany P. Zimmer. – Jeśli zawierzyć książce adresowej mieszkańców dawnego Saarau to pod adresem Schweidnitzer Str. 60 (obecna ulica Armii Krajowej w Żarowie) mieszkał robotnik Paul Zimmer. Czy to ta osoba została utrwalona na fotografii Georga Daslera i wysłała pocztówkę z lazaretu w afrykańskim Omaruru. To chyba raczej nie przypadek. Z kolei adresatem pocztówki wysłanej z afrykańskiej kolonii był zapewne Fritz Menzel, mistrz tapicerski zameldowany w Saarau pod adresem Gartenstraße 4 (obecna ul. Ogrodowa) dwukrotnie wspomniany w 1929 i 1942 r. – twierdzi Bogdan Mucha. (A. Dobkiewicz)
7 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!