Długa 1 (cz. 4): Perełka Sebastiana Kalinowskiego

Kamienica przy ulicy Długiej 1, efektownie dominująca nad południowo-wschodnim narożnikiem świdnickiego Rynku nie miała do tej pory szczęścia u historyków, a jej dzieje nie zostały opisane. Z uwagi na jej stosunkowo młody wiek – wzniesiono ją pod koniec XIX wieku – nie wzbudzała takiego zainteresowania, jak inne, bardziej „antyczne” domy na starówce. Wydawało się też, że analiza skąpych źródeł nie przyniesie jakichś szczególnych odkryć dla tego miejsca i domów, jakie się nam nim wznosiły. Nic bardziej mylnego! Z kart historii udało się wyłowić fascynujące informacje dotyczące tego miejsca, włącznie z zapomnianą dziś nazwą, który posiadał dom na tej działce niegdyś stojący! Poprzednie trzy części opracowania można przeczytać tutaj: Długa 1 (cz. 1): Więcej pytań niż odpowiedzi, Długa 1 (cz. 2): Dom Szewców – zapomniana nazwa i inne odkrycia, Długa 1 (cz. 3): Dramat Ernsta Wilhelma Rudolpha.

***

Historię domu w poprzedniej części zakończyliśmy na 1865 roku, kiedy spadkobiercy Johanna Gottlieba Waltera sprzedali parcelę wraz z domem nowemu właścicielowi –  Wilhelmowi Grundmannowi. Urodził się 15 listopada 1815 roku w Małuszowie w rodzinie ziemiańskiej, jako syn Gottlieba Grundmanna i jego nieznanej z imienia żony z domu Schulz.

Z 1865 roku, już z czasów Wilhelma Grundmanna posiadamy opis budynków znajdujących się na opisywanej parceli. Znajdowały się na niej:

 – Budynek A – budynek główny z bocznym skrzydłem i dwoma małymi podwórkami, czterokondygnacyjny w średnim stanie technicznym. Znajdowały się w nim 2 duże sklepy, 9 pomieszczeń sklepowych (zapewne po dawnych tzw. ławach szewskich), 23 izby, 17 pokoi, 5 piwnic i 13 izb na poddaszu. Był więc to budynek pokaźnych rozmiarów.

 – Budynek B – murowana oficyna, dwukondygnacyjna w średnim stanie technicznym, dzieląca podwórko na dwie części. Mieściła 2 izby, 1 pokój, 1 kuchnię i pomieszczenie na poddaszu.

 – Budynek C – druga murowana oficyna jednokondygnacyjna, niewielkich rozmiarów, mieściła warsztat kapeluszniczy.

Ta ostatnia informacja pozwala nam domniemać, że jednym ze sklepów, jaki znajdował się na parterze budynku od strony ulicy Długiej lub Rynku był sklep z kapeluszami, co znalazło w toku dalszych badań potwierdzenie. Poza tym na podwórku kamienicy znajdowała się także drewutnia z 19 komórkami, prawdopodobnie lokatorskimi, przypisanymi do poszczególnych izb mieszkalnych. Mieszkania te były przeznaczone pod wynajem, a kwota rocznego przychodu z tytułu opłat czynszowych wynosiła w 1865 roku 720 talarów. Kolejne 30 talarów płacił rzemieślnik (sklepikarz) wynajmujący warsztat kapeluszniczy. Ostatnim budynkiem na zapleczu kamienicy była niewielka remiza z miejscem dla powozu i kilku koni.

Całość ubezpieczona była w Towarzystwie Ubezpieczeniowym „Kolonia” na kwotę 10 tysięcy talarów.

Pomiędzy 1884 a 1895 rokiem nastąpiła zmiana adresu kamienicy. Do tej pory była ona zwrócona frontem do Rynku i od tej strony znajdowały się główne sklepy, a dom nosił adres Markt 20 (Rynek 20). Wejście dla mieszkańców kamienicy znajdowało się natomiast już od obecnej ulicy Długiej. W księdze adresowej z 1901 roku dom ma już adres Langstrasse 1 (Długa 1), który to zachowany został dla obiektu znajdującego się na tej parceli do chwili obecnej. Potwierdza ten fakt zachowana, jeszcze wcześniejsza mapa z 1895 roku.

Z czasów, kiedy właścicielem domu był Wilhelm Grundmann zachowało się unikatowe zdjęcie. Przysłał nam je nasz nieoceniony współpracownik Sebastian Kalinowski, który wyłapuje i kupuje takie perełki na aukcjach internetowych. Zdjęcie jest po prostu rewelacyjne i wiele wnosi do naszej historii.

W opisie aukcji, na której wystawiono kartkę na sprzedaż znajdowała się informacja, że zdjęcie pochodzi z 1880 roku. Jest to możliwe, bo zachowało się kilka podobnych w formie i technice druku kartek ze zdjęciami różnych części miasta, datowane na koniec XIX wieku. Taki okres wykonania zdjęcia potwierdza także osoba fotografa, który podpisany jest jako autor zdjęcia i zapewne wydawca kartki. Jest nim Alexander Gustav Carl Spielmann.

W opracowaniu Marcina Dziedzica na temat fotografów ze Świdnicy i Sobótki znajdujemy nieco informacji o nim:

(…) urodził się 9 V 1837 roku we Wrocławiu, jako syn szewca Franza Spielmana. 9 V 1872 roku we Wrocławiu poślubił Paulinę Annę Leopoldine Wagner (ur. 27 V 1837 r. we Wrocławiu, zm. 17 I 1886 r. w Świdnicy na raka), córkę nauczyciela Franza Wagnera). W lutym 1872 r. kupił atelier Ottona Brandta przy Kupferschmiedestrasse w Świdnicy [od red. obecnie Kotlarska] (…) W 1886 r. mieszkał przy Markt 29 (obecnie Rynek). Alexander Spielmann zmarł 15 I 1886 r. w Świdnicy na zapalenie płuc. Jego atelier przejął fotograf Paul Kunze.

Spielmann jednym z czterech wymienianych około 1884 roku działających w Świdnicy fotografów, obok Juliusa Caspari, Paula Sachera i Carla Schmidta.

Fotografia ukazująca południowo-wschodni narożnik Rynku z domem przy ówczesnym Rynku 20 i fragmentem ulicy Długiej, niesie ze sobą wiele informacji nie tylko odnośnie naszej kamienicy, ale także natury ogólnej, dotyczącej tego fragmentu miasta. Warto zwrócić na przykład uwagę na wysoko wyniesione chodniki wzdłuż Rynku i ulicy Długiej, których nie widać już na zdjęciach z początku XX wieku. Zapewne zniknęły w momencie podniesienia poziomu ulicy. Katedra jest jeszcze przed gotykizacją z ostatnich lat XIX wieku, kiedy zmieniono między innymi wygląd elewacji zachodniej oraz dobudowano kamienne przypory w formie łuków od strony północnej w miejscu, gdzie miała się wznosić nigdy nie wybudowana północna wieża. Zwraca także uwagę kanał ściekowy przecinający Rynek i łączący się z rynsztokiem przy chodniku przy północnej (lewej) pierzei ulicy Długiej.

W porównaniu z rysunkami Lebrechta z 1813 roku, w ciągu około 70. lat zmieniła się także frontowa elewacja naszej kamienicy, która stała się o wiele uboższa. Zniknęła barokowa attyka, przypora narożna, która kiedyś sięgała czterech kondygnacji została niemal o całą jedną kondygnację skrócona. Z elewacji zniknęły pionowe lizeny, ozdobne obramowania okien, owalne medaliony nad trzecią kondygnacją, ozdobne obramowanie półokrągłego wejścia do budynku, a przede wszystkim miejsce w centralnej części elewacji wraz z ornamentami, pozostałość zapewne po barkowym obrazie.

To zubożenie wystroju elewacji było zapewne wynikiem prac „remontowych” związanych z pogarszającym się stanem technicznym kamienicy. Były to jednak zmiany niejako kosmetyczne, nie wnikające z konstrukcję budynku, o czym świadczyć może stary układ i wielkość otworów okiennych, które jedynie zyskały nowe gzymsy nadokienne o kształtach prostych, trójkątnych lub półokrągłych. Środkiem elewacji i z jej lewej strony zamontowano rury spustowe o prostych odcinkach, nie wygiętych już tak finezyjnie jak na początku XIX wieku.

Kamienica widoczna na zdjęciu ma elewację w złym stanie technicznym, Widoczne są plamy na elewacji, zawilgocenia i ubytki tynku. Zachowało się natomiast boniowanie tynku (poziome i pionowe linie wyrobione w tynku, imitujące spoiny) sięgające od parteru do I piętra.

Jakość zdjęcia pozwala jedynie na częściowe odcyfrowanie właścicieli sklepów. Z lewej strony niewielki sklep należał do A. Sandberg. W księdze adresowej Świdnicy z 1884 roku występuje Emanuel Sandberg, który pod adresem Markt 19 (dziś Rynek 18) prowadził sklep z modą (niem. Modewaarenhandlung). Najprawdopodobniej obie osoby o tym nazwisku były rodziną i prowadziły ten sklep wspólnie lub kolejno po sobie. Na omówionym wcześniej zdjęciu sklep znajduje się jeszcze w opisywanej kamienicy Rynek 20. W 1884 roku jednak sklep Sandbergów znajduje się już w sąsiedniej kamienicy Rynek 19. A to zawęża nam datę wykonania zdjęcia do lat pomiędzy 1872 – otwarcie atelier fotograficznego w Świdnicy przez Spielmanna, a 1884 rokiem, kiedy sklep Sandberga jest już pod numerem „19”. A. Sandberg to prawdopodobnie kobieta, właścicielka, która stoi w drzwiach swojego sklepu.

Obok sklepu z modą rodziny Sandberg znajduje się szyld mówiący o tym, że handel winem (winiarnię?) prowadził tu W. Grundmann (niem. Weinhandlung W. Grundmann). Na pewno chodzi o właściciela domu Wilhelma Grundmana. Jak już wspomniano, w 1865 roku kupił on dom od winiarza Johanna Gottlieba Waltera. I to nazwisko „Walter” jest także uwidocznione na szyldzie co oznacza, że Grundmann kontynuował winiarski interes pod znaną marką „Walter”. Wejście do sklepu czy też winiarni Grundmanna znajdowało się w przejściowej, dużej półokrągłej bramie, po lewej stronie.

Obok szyldu W. Grundmann znajduje się kolejny, niestety najmniej czytelny na zdjęciu. Pewni możemy być jedynie imienia i nazwiska właściciela interesu, którym był Carl Franke. W określeniu jego zawodu pomogła nam ponownie najstarsza księga adresowa Świdnicy za 1884 roku. Jako mieszkanki kamienicy nr 20 są w niej wymienione panna Ida Franke  (nim. Fräulein) oraz Ottilie Franke. Ta ostatnia określona jest jako wdowa po mistrzu kuśnierskim (niem. Verw. Kürschnermeister). Carl Franke był więc kuśnierzem. Wydaje się, że warsztat kuśnierski i miejsce sprzedaży wyrobów kuśnierskich znajdowały się gdzieś wewnątrz budynku, być może w oficynie, nie ma bowiem na froncie kamienicy żadnej widocznej wystawy. Po obu stronach szerokiej bramy przejazdowej znajdują się natomiast wystawki z dużą ilością kapeluszy. Należały one do ostatniego przedsiębiorcy, który miał tutaj sklep – Ernsta Reincke, który był kapelusznikiem (niem. Hutmachermeister). Warsztat kapelusznicy znajdował się zapewne na tyłach jego sklepu. Niewykluczone, że sam Reincke pozuje na zdjęciu w drzwiach swojego sklepu.

Bardzo ciekawe wnioski można wyciągnąć z zestawienia mieszkańców domu, odnotowanych w 1884 roku, a więc krótki czas po wykonaniu wspomnianego zdjęcia. Byli nimi:

Bleicher, August – Schuhmachermeister (mistrz szewski), Förster, Karl – Nachtwächter (nocny stróż), Franke, Ida – Fräulein (panna), Franke, Ottilie – verw. Kürschnermeister (wdowa po mistrzu kuśnierskim), Frühauf, Ernst – Grünzeughändler (sprzedawca warzyw), Glogner, Herrmann – Schuhmachermeister (mistrz szewski), Grund, Heimann – Handelsmann (kupiec), Grundmann, Gustav – Eisen- und Kurzwaarenhandlung (handel artykułami metalowymi i galanterią), Grundmann, Herrmann – Techniker (technik), Grundmann, Wilhelm – Particulier (posiadacz nieruchmości), Günther, August – Schuhmachergeselle  (czeladnik szewski), Hampel, August – Schuhmachergeselle  (czeladnik szewski), Heide, Louise – Vorkosthändlerin (właścicielka sklepu spożywczego), Heide, Oscar – Bureaugehilfe (asystent biurowy), Katzer, Heinrich – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Klein, Franz – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Leuschner, Johann – Schuhmachermeister (mistrz szewc), May, Wilhelm – Schuhmachermeister (mistrz szewc), Mende, August – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Müller, Oswald – Victualienhändler (sprzedawca żywności), Otte, Josef – Fabrikarbeiter (robotnik fabryczny), Päsler, Valeska – Verkäuferin (sprzedawczyni), Pollag, Josef – Kürschnergeselle (czeladnik kuśnierski), Reincke, Ernst – Hutmachermeister (mistrz kapelusznik), Scholz, Johann – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Staude, August – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Stoll, Louise – Näherin (krawcowa), Stoll, Marie – Näherin (krawcowa), Stoll, Richard – Kaufmann (kupiec), Thiel, Karl – Schuhmachergeselle (czeladnik szewski), Zimmer, Josef – Commis (właściciel komisu).

Aż 12 z wymienionych osób (blisko połowa z 31) to mistrzowie lub czeladnicy szewscy! Trudno nie dostrzec tu jakiejś korelacji z faktem, że przynajmniej od 1580 roku kamienicę zamieszkiwali szewcy i nazywana ona była Domem Szewców. To nie może być przypadek. XVI-wieczna tradycja tego miejsca utrzymywała się jeszcze pod koniec XIX wieku!

Cdn.

Andrzej Dobkiewicz & Sobiesław Nowotny

Opracowanie powstało w ramach projektu w otwartym konkursie Starostwa Powiatowego w Świdnicy na realizację zadań publicznych  w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego oraz krajoznawstwa.

11 LIKES