Press "Enter" to skip to content

Kunzendorf = „wieś Konrada” czyli…

Spread the love

Etymologia niemieckiej nazwy wsi

Przez nazwy miejscowe, najstarsze i najtrwalsze pomniki dziejowe, opowiada dawno wymarły naród swoje dzieje, zachodzi tylko pytanie, czy jego głos pozostaje jeszcze dla nas zrozumiały ?

Wilhelm von Humboldt (1767-1835)[1]

Kunzendorf (od 12 listopada 1946 r. pod nazwą Mokrzeszów[2]), także zapisywany wraz z koordynatem położenia geograficznego jako Kunzendorf bei Freiburg in Schlesien lub też Kunzendorf bei Schweidnitz to dawna wieś kolonizacyjna o układzie łańcuchowym, leśno-łanowym (Waldhufendorf; osadnictwo saksońskie)[3] wzmiankowana po raz pierwszy w XIII stuleciu, tj. w dokumentach kolejno z 1228 (1. połowa XIII w.)[4] i 1268 r. (2. połowa XIII w.)[5] przy okazji uposażenia kościoła w pobliskiej wsi Pełcznica (Polsnitz bei Freiburg in Schlesien)[6]. Wieś składała się z dwóch części, tj. Górnej (Ober Kunzendorf) i Dolnej (Nieder Kunzendorf)[7].

Istnienie kościoła (kaplicy) filialnego (Kapelle Sankt Hedwigis)[8] potwierdzone w 1268 r. (Nieder-Kunzendorf)[9]. Znajdowały się we wsi posiadłości ówczesnych mieszczan świdnickich, a także dobra rycerskie (2 folwarki – górny i dolny). Znane nazwy średniowieczne (wybór): Cunczendorf (1228 r.)[10], Cunczendorph (1305 r.)[11], Gunzendorff (1337 r.)[12], Cunczendorph (1346 r.)[13], a także Kunczindorf (1386 r.)[14].

Wieś Kunzendorf w okresie średniowiecznym (XIII-XIV w.) pod względem administracyjnym z racji bliskiego położenia względem ośrodków prawa miejskiego, zw. miastami wiechbildowymi (Wiechbildstādte) mogła wchodzić w skład dwóch dystryktów miejskich (weichbild)[15], tj. świebodzickiego (Freiburger Weichbild) i świdnickiego (Schweidnitzer Weichbild). Początkowo dystrykty wchodziły w skład księstwa wrocławskiego, a na skutek dalszych podziałów, księstwa świdnicko-jaworskiego[16].

Warto zwrócić uwagę na kilka podstawowych kwestii, a więc na: 1) niemieckojęzyczny zapis nazwy już w momencie wystawienia pierwszych znanych dokumentów (przy założeniu, iż nie są to falsyfikaty)[17], a dalej na 2) źródłosłów (rdzeń) nazwy, czyli niemieckie zdrobnienie Kunz (Cuncze, Kuncz) pochodzące od imienia dwuczłonowego Konrad o wyraźnie germańskim rodowodzie, 3) daty wystawienia dokumentów (1228, 1268), które wskazują na okres postępującej akcji osadniczej (kolonizacyjnej) w przedsudeckiej części Śląska, a więc lokacji na tzw. prawie niemieckim (ius Teutonicum), a także na 4) brak jakiejkolwiek wzmianki o pierwotnej, słowiańskiej nazwie osady (wsi), o ile takowa istniała, a której to nazwa mogła utrwalić się w dokumentach, tak książęcych, jak biskupich sprzed lat 1228/1268. Wreszcie, ukazana nazwa niemiecka nie zawiera śladu, który mógłby w jakikolwiek sposób wskazywać na słowiańskie korzenie osady.

Śląski nauczyciel, historyk, językoznawca, związany z Instytutem Śląskim w Katowicach, L. Musioł (1936 r.) w toku prowadzonych jeszcze przed II wojną światową badań toponomastycznych zauważył, iż przed XIII w. na Śląsku nie występowało niemieckie nazewnictwo miejscowe. Prof. B. Zientara w jednym z artykułów za jednym z historyków niemieckich zwrócił uwagę, iż plan masowego zasiedlenia m.in. Podgórza Sudeckiego powstał najprawdopodobniej ok. 1205 r. (pierwsza dekada 1. połowy XIII w.)[18].

Mokrzeszów na kartce pocztowej z ok. 1906 r. (Kolekcja: Waldemar Krynicki)

Niemiecka nazwa miejscowa (toponim, ojkonim, makrotoponim)[19] pod postacią Kunzendorf składała się z dwu członów, tj. rzeczownika (II człon) –dorf (wieś, wioska)[20] z nazwą osobową (antroponim w postaci germańskiego zdrobnienia Kunz, czyli Konrad) w I członie, tłumaczona jako „wieś Konrada”. Nazwa wsi to w istocie nazwa patronimiczna (odimienna, patronimik)[21], która w przedstawionej formie zapisu przetrwała w praktycznie niezmienionej postaci od średniowiecza (XIII w.), aż do maja 1945 r., kiedy to Dolny Śląsk (Niederschlesien) przeszedł w granice odrodzonego po II wojnie światowej państwa polskiego[22].

Konrad (Konrad) to germańskie imię dwuczłonowe (I człon – staro-wysoko-niemieckie kuoni, a nowo-wysoko-niemieckie kühn – „śmiały, odważny”; II człon – rāt, rath – „doradca”), które oznacza, „tego, co udziela śmiałych rad[23].

Naturalnie pojawia się w tym miejscu kilka istotnych pytań. Otóż, kim był wspomniany w nazwie osady (wsi) Kunz (Konrad)?[24] Czy był on w ówczesnym rozumieniu przedsiębiorcą lokacyjnym (zasadźcą, lokatorem) działającym z upoważnienia księcia, a zarazem pierwszym sołtysem (scultetus, Schultheiss), a dalej – czy wywodził się ze stanu rycerskiego, a jeśli tak, który spośród ówczesnych śląskich rodów rycerskich reprezentował? Czy też może wywodził się z innego stanu społecznego?

Jacek Ziaja (Świebodzice)


[1] Cytat za: Jelonek T., Nazwy terenowe jako czynnik utrwalający gwarę, „Onomastica”, t. LX, 2016, s. 265.

[2] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262), s. 5.

[3] Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Wrocław 1995, s. 41 i 53-57. Zob. także: Świebodzice. Zarys monografii miasta, pod red. Matwijowskiego K., Wrocław-Świebodzice 2001, s. 42.

[4] Zaboronek M., Rozwój przestrzenny Świebodzic do końca XVIII wieku (cz. 2) (praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Rościsława Żerelika) „Świebodzice. Dzieje miasta”, nr 3 (220), (marzec) 2016, s. 5.

[5] Tamże.

[6] Por. Neβ D., Schlesisches Pfarrerbuch, B. IV: Regierungsbezirk Breslau, T. IV: Die Kirchenkreise Steinau, Strehlen, Striegau, Trebnitz, Waldenburg, Wohlau, Leipzig 2014, s. 204 (Kunzendorf).

[7] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. IV, Warszawa, s. 883. Zob. także: Nowotny S., Mokrzeszów historia wsi do 1945 roku, Świdnicki Portal Historyczny.

[8] Kapelle (łac. capella) to w terminologii prof. S. Zachorowskiego (1908 r.) świątynia bez praw parafialnych. Odnośnie sieci parafialnej na Śląsku i badaniom niemieckim do 1945 r. Zob. Wiśniowski E., Badania nad początkami i rozwojem średniowiecznej sieci parafialnej na ziemiach polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, vol. XLV, s. F: Historia, Lublin 1990, s. 43 i 48-50.

[9] Świebodzice. Zarys monografii miasta…, s. 43-44. Kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej, Mokrzeszów. Zob. także: Neuling H., Schlesiens ältere Kirchen und kirchliche Stiftungen nach ihren frühesten urkundlichen Erwähnungen. Ein Beitrag zur schlesischen Kirchengeschichte, Breslau 1884, s. 60. Michael E., Die schlesische Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polnischen Recht. Beiträge zur ältesten schlesischen Kirchengeschichtes mir einer Karte, Görlitz 1926, s. 143 (Polsnitz, Kreis Waldenburg).

[10] Rosiek A. M., Siedziby rycerskie w księstwie świdnicko-jaworskim do końca XIV wieku, Kraków 2010, s. 92.

[11] Liber fundationis Episcopatus Vratislaviensis.

[12] Tzschoppe G. A., Stenzel G. A. H., Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs der Städte und der Einführung und Verbreitung Deutscher Kolonisten und Rechte in Schlesien und der Ober-Lausitz, Hamburg 1832, s. 545 (przywilej renowacyjny dla Świebodzic z dnia 1 kwietnia 1337 r.).

[13] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, s. 883.

[14] Rosiek A. M., Siedziby rycerskie…, s. 92.

[15] Weichbild (pol. peryferie miasta, okręg miejski i sądowy, obszar miasta, zasięg jurysdykcji, okręg prawa miejskiego) to termin średniowieczny, niemiecki i używany na określenie okręgu (dystryktu) administracyjnego, ziemskiego przynależnego do miasta. Nowa jednostka podziału administracyjnego, która wyłoniła się na przełomie XIII i XIV stulecia. Przedstawicielem władzy książęcej, który stał na czele okręgu (dystryktu) był wójt ziemski, inaczej landwójt (Landvogt) posiadający także szerokie kompetencje sądownicze (przewodniczący wyższego sądu ziemskiego). Inaczej też w sensie prawnym był to również okręg sądowy prawa niemieckiego utworzony przez wsie związane gospodarczo, prawnie i administracyjnie z miastem stanowiącym główny ośrodek okręgu (dystryktu). Sądowa i gospodarcza wspólnota miasta z najbliższą okolicą. Okręgi (dystrykty) prawa niemieckiego (ius Teutonicum) zastąpiły z czasem pierwotne kasztelanie, okręgi grodowe (castellania, castellatura), przy czym pod względem powierzchni były jednostką mniejszą względem kasztelanii, bo obejmującą jedynie najbliższe okolice wokół większych miast i osad targowych. Następcami prawnymi okręgów (dystryktów) stały się z kolei powiaty (Kreise). Zob. Niemiecko-polski i polsko-niemiecki słownik historyczny (na podstawie źródeł średniowiecznych i wczesnonowożytnych z terenu Polski), t. 1: Niemiecko-polski słownik historyczny, Toruń 2018, .s 207 (weichbild). Zob. także: Łuczak A., Próba rekonstrukcji granic dystryktu wleńskiego, [w:] Wleński mikroregion osadniczy w XXVIII wieku. Przemiany krajobrazu kulturowego, pod red. Piekalskiego J., Wrocław 2017, s. 17 (krótko o konstrukcji, genezie i podłożach weichbildów); Andrzejewski T., Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004, s. 8-9; Kossmann O., O staropolskim Opolu, śląskim weichbildzie i szlacheckim powiecie, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, 2, 1995, s. 12-14. Por. Wachowski K., Marek L., Późne średniowiecze i nowożytność, [w:] Archeologia. Górny Śląsk, pod red. Tomczaka E., Katowice 2013, s. 195; Maroszek J., Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Białystok 1990, s. 33-34; Zientara B., Z dziejów organizacji rynku w średniowieczu: ekonomiczne podłoże „weichbildów” w arcybiskupstwie magdeburskim i na Śląsku w XIIXIII wieku, „Przegląd Historyczny”, t. LXIV, z.4 (64/4), 1973, s. 686-687.

[16] Por. Zientara B., Z dziejów organizacji rynku…, s. 690.

[17] Zob. Świebodzice. Zarys monografii miasta, pod red. Matwijowskiego K., Wrocław-Świebodzice 2001, s. 42-44.

[18] Musioł L., Zniemczone nazwy miejscowe na Śląsku, Katowice 1936. Por. Zientara B., Z dziejów organizacji rynku w średniowieczu: ekonomiczne podłoże „weichbildów” w arcybiskupstwie magdeburskim i na Śląsku w XIIXIII wieku, „Przegląd Historyczny”, t. LXIV, z.4 (64/4), 1973, s. 683-684.

[19] Gałkowski A., Terminologia onomastyczna, Łódź 2012. Zając E., Toponomastyka zarys subdyscypliny onomastycznej, Łódź 2012.

[20] Niemiecko-polski i polsko-niemiecki słownik historyczny (na podstawie źródeł średniowiecznych i wczesnonowożytnych z terenu Polski), t. 1: Niemiecko-polski słownik historyczny, Toruń 2018, s. 44.

[21] Por. Gąsiorowska N., Pierwotne osadnictwo Polski w literaturze współczesnej, „Przegląd Historyczny”, 7/3, 1908, s. 359 (o nazwach miejscowych i ich podziałach).

[22] Rzetelska-Feleszko E., Niemieckie nazwy miejscowe w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, 27, 1993, s. 279 (Struktura nazw niemieckich).

[23] Breza E., Niektóre rzadsze imiona męskie (IV), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. LX, 2014, s. 45 (Kuno). Zob. także: Malec M., Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce, Kraków 1994, s. 261-262.

[24] Mokrzeszów (Kunzendorf), „Świebodzice. Dzieje miasta”, (lipiec) 2007, s. 1.

11 LIKES

Skomentuj jako pierwszy!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Mission News Theme by Compete Themes.