Prezentujemy ostatnią część opracowania dotyczącego świdnickiej masonerii autorstwa Wolfganga J. Brylli [poprzednie części czytaj tutaj: Świdniccy masoni (cz.1): Przed utworzeniem lóż w Świdnicy, Świdniccy masoni (cz.2): Loża „Herkules”, Świdniccy masoni (cz.3): Loża „Pod Prawdziwą Jednością“].
***
Mistrzowie świętojańscy, którzy mieli aspiracje dalszego rozwoju i studiowania ars rege wstępowali do lóż wyższego stopnia św. Andrzeja, zwanych też szkockimi. Dla członków „Herkulesa” najbliższą była wrocławska Szkocka Loża „Montana” powstała w 1818 roku.
Wówczas to akces do niej zgłosiło jedenastu świdnickich Mistrzów. Dopiero dzięki aktywności Mistrza Katedry Juliusa Schmidta w roku 1859 (17 września) utworzono jej filię w Świdnicy. Jej członkowie zbierali się w pomieszczeniach loży macierzystej. Filia po latach usamodzielniła się i od 17 września 1891 funkcjonowała jako Andreas-Loge genannt „Virtus” (Loża Św. Andrzeja „Virtus”). Była to 27 z kolei loża szkocka Wielkiej Loży Krajowej. Ta wyższego stopnia loża pracowała w dwóch stopniach wyższych (IV – Uczeń; V – Czeladnik Szkocki+Mistrz Szkocki). Do roku 1928 miała około 230 członków, którzy spotykali się, z zasady, raz na półtora miesiąca w środy o godzinie 20.00. Ponad tymi stopniami były jeszcze VI – Powiernik Św. Jana i VII – Dostojnik Kapituły Wybranych. Bracia ze stopniem VI stawali się członkami Kapituły „Integra” we Wrocławiu, a ze stopniem VII Wielkiej Loży Krajowej w Berlinie. Loża ta została rozwiązana jednocześnie ze swoją lożą świętojańską „Herkules”.
Loża posługiwała się znakiem wzorowanym na znaku loży Montana. W środku okręgu na promieniującym słońcu nałożony krzyż św. Andrzeja z kolistą tarczą wypełnioną trójkątem z hebrajskim wyrazem: JHWH, Na otoku u góry napis: ST ANDREAS LOGE VIRTUS IN SCHWEIDNITZ., a na dole: 1891. (rok założenia loży).
Wewnętrzny Wschód
W systemie Wielkiej Loży Royal York Pod Przyjaźnią odpowiednikiem lóż św. Andrzeja były tzw. „Wewnętrzny Wschód” (Innerer Orient) i „Najbardziej Wewnętrzny Wschód” (Innerster Orient). W tym pierwszym, który tworzono przy bardziej licznych lożach świętojańskich, nadawano stopień IV – Najwybrańszy Mistrz. Bracia ze stopniem V – Mistrza Powiernika byli członkami „Najbardziej Wewnętrznego Wschodu” mającego siedzibę w Berlinie. Świdnicki „Wewnętrzny Orient” powstał już dwa lata (16.02.1789 r.) po erygowaniu symbolicznej loży Zur wahren Eintracht. W późniejszym okresie jego członkowie spotykali około pięć razy w roku w siedzibie loży przy ul. Nauczycielskiej. Został rozwiązany jednocześnie z lożą „Pod Prawdziwą Jednością”. Na podstawie dostępnych – mocno niepełnych – źródeł wiadomo, że w przeciągu 240 lat należało do niego co najmniej 120 członków.
Świdniccy masoni
Do świdnickich lóż w latach 1775-1935 należało więcej niż 2200 członków (tylu udało się na dzień dzisiejszy ustalić). Mając na uwadze fakt, że do powyższego szacunku wykorzystano około połowę drukowanych roczników wykazów członków (tyle było dostępnych), można bez popełnienia błędu przyjąć, że było ich co najmniej o 800-1000 więcej. Warto mieć na uwadze fakt, że wśród członków, samych mieszkańców miasta i powiatu (określanych w masońskich statystykach jako miejscowych, bliższych) bardzo często było mniej niż połowa. Ciekawym jest zatem skąd pochodzili pozostali, tzw. zamiejscowi (dalsi). Znaczna ich liczba (większość) zamieszkiwała różne zakątki Śląska. Pozostała rozproszona była po całych Niemczech, Europie, a nawet Stanach Zjednoczonych. I tak członków świdnickich lóż widzimy m.in. w: Akwizgranie (Aachen), Berlinie, Bremie, Brunszwiku (Braunschweig), Bydgoszczy Dreźnie, Erfurcie, Frankfurcie nad Menem, Gdańsku, Gołdapi, Grudziądzu, Hamburgu, Hanowerze, Koblencji, Królewcu, Lipsku, Magdeburgu, Malborku, Mannheimie, Moguncji (Mainz), Monachium, Monastyrze (Münster), Padeborn, Stralsundzie, Toruniu, Trewirze (Trier), Tybindze (Tübingen), a także w Buffalo, Nowym Jorku, Waszyngtonie (USA), Ploesti (Rumunia), Colchester (Anglia), Žacléřze, Broumovie (Czechy) czy Luxemburgu.
Miejscowe loże skupiały w swoich szeregach przedstawicieli różnych grup i warstw społecznych i zawodowych miasta. I tak, o ile na początku działalności przewagę miał stan żołnierski, to z biegiem lat dominującymi stawali się szeroko pojmowani mieszczanie i posiadacze ziemscy. Wśród członków widzimy przedstawicieli kupców, nauczycieli, lekarzy, aptekarzy, drukarzy, wydawców, urzędników samorządowych i państwowych, prawników, rzemieślników, kadry technicznej i zarządzającej, właścicieli przedsiębiorstw, artystów, duchownych, architektów czy nawet nielicznych naukowców. Gros z nich tworzyło miejscową elitę intelektualną. Jako wyjątkowy przykład może posłużyć prof. Julius Schmidt[2], aktywny w prasie masońskiej (np. ogólnoniemieckiej „Bauhütte”, „Freimaurer Zeitung”, czy wrocławskiej „Schlesisches Logenblat”) Mistrz Katedry, początkowo „Pod Prawdziwą Jednością” a potem „Herkulesa”, który zasłużył się jako nauczyciel i wybitny historyk.
Nie sposób tutaj przytoczyć nazwisk wszystkich liczących osób życia społecznego Świdnicy. Stąd też poniższą listę traktować trzeba jako symboliczną ich reprezentację. W wykazie nie dublowano postaci, których portrety czy nagrobki przedstawiliśmy na ilustracjach. W nawiasach podano inicjały loży do której należeli: H = Herkules, zwE = zur wahren Eintracht.
ALTMANN Benno, dyrygent kapeli miejskiej (H)
BANDO Hermann [Ernst Sigmund], aptekarz (zwE)
BANDO J[ulius] W[ilhelm] Ad[olf], aptekarz (zwE)
BARTSCH Oswald, właściciel garbarni (H)
BECHER Heinrich, lekarz (zwE)
BECKER Robert, właściciel młyna Styrius (zwE)
BELING Heinrich Adolf, dyrektor cukrowni (zwE)
BEIER Ferdinand, hotelarz i restaurator (H)
BERGMANN Emil, kupiec (H)
BISCHOFF Gottfried, prorektor szkoły ewangelickiej (zwE)
BLÜMEL Hermann, rektor(zwE)
BLUHM August, dyrektor poczty (H)
BORRMANN Julius, inspektor policji (zwE)
BÖHM Johann David, radny (zwE)
BRADE Richard, doktor medycyny, chirurg (zwE)
BURO Fritz, dyrektor telegrafu (zwE)
BÜLOW Georg, profesor gimnazjalny (H)
CODED Joseph, budowniczy organów (H)
DAHLEKE Fritz, architekt(zwE)
DASLER Bruno, budowniczy instrumentów(zwE)
DUBECK Martin, doktor medycyny i chirurg (zwE)
EHLERT Ernst, nauczyciel (H)
ENGELMANN Ernst, nauczyciel (H)
FELS Gerhard, naczelnik kolei (zwE)
FRANCISCI Carl, właściciel fabryki i radny (zwE)
FROEHLICH (Fröhlich) Karl, nauczyciel w szkole podstawowej, muzyk (zwE)
FOERSTNER Walther, wyższy urzędnik kolei (H)
GEISLER Leonhard, dyrektor poczty (zwE)
GöSCHKE Reinhard, dyrektor teatru (H)
GOERISCH (Görisch) Friedrich, dyrektor zakładów wodociągowych i gazowni (zwE)
GÜNTZEL Georg właściciel drukarni (H)
GÜTTLER Louis, weterynarz (zwE)
HATZELIUS Gustav, właściciel muzeum (zwE)
HEINZEL Max[3], pisarz, (zwE)
HERTEL Friedrich Wilhelm, doktor medycyny i chirurg, akuszer (zwE)
HINZELMANN Carl, sekretarz rady (zwE)
HOFFMANN Johann, dr. filozofii, nauczyciel (H)
JANSSEN Eduard, dr filozofii, chemik (H)
JANUSCHECK Ernst, właściciel fabryki i gorzelni (zwE)
KLOSE Julian Paul, bankier (zwE)
KOCH Adolf, notariusz (zwE)
KÖSTER Chr. Caspar, lekarz i akuszer (zwE)
KRAUSE Max, właściciel fabryki (zwE)
LERCH Friedrich, producent zegarów (zwE)
LINKE Gustav, główny kontroler podatkowy (zwE)
LUKASCHIK Joseph, właściciel fabryki (zwE)
MANN Theo, dziennikarz, pisarz (zwE)
MENZEL Felix, inspektor celny (zwE)
MOOSBAUER Goswin, dyrektor teatru (zwE)
MONSE Hugo, dr filozofii, dyrektor gimnazjum (H)
OSENDAHL Fritz, dyrektor elektrowni (zwE)
PACHALY Friedrich Moritz, aptekarz i radny (zwE)
PETRICK (Petrik) Oswald, kupiec, właściciel fabryki (zwE)
PROELLS Paul, fabrykant, kupiec (H)
PÜCHLER Friedrich, fabrykant (H)
REIßE Hugo, właściciel drukarni dziełowej (H)
RICHTER Paul, dyrektor teatru (H)
SALOMON Johann, adwokat (H)
SCHäFER Paul, dr filozofii, nauczyciel (H)
SCHIRMER Rudolph, rzeźbiarz[4] (H)
SEILER Johann, budowniczy instrumentów, (zwE)
SEYFFERT Wilhelm, architekt miejski (zwE)
SOMMERBRODT Heinrich, aptekarz i radny (zwE)
STUCKART Carl Friedrich, miedziorytnik i radny (zwE)
SÖLTER Friedrich, producent sukna, radny (zwE)
THIELE Rudolf, burmistrz (H)
THOMSA Adolf, dyrektor miejskiej elektrowni (H)
VOIGT Ferdinand Carl, dyrektor poczty (zwE)
WITTENBURG August Ludwig, burmistrz (zwE)
WOLLGAST Karl, proboszcz Kościoła Pokoju (H)
ZIMMERMANN Fritz, architekt (H)
Na sam koniec warto przytoczyć kilka ciekawostek. Jednym z pierwszych przyjętych adeptów do Zur wahren Eintracht (w 1775 r.) był kapelan, ojciec znanego wybitnego teologa protestanckiego, filozofa i pedagoga, twórcy nowożytnej hermeutyki, krytyki biblijnej i teorii przekładu, Friedricha Schleiermachera, Johann Gottlob Adolf. Nieznaną informacją jest to, że w Świdnicy przez kilka lat służył i należał do tej samej loży Wilhelm von Olszewsky, brat Ludwika Serafina, który był dziadkiem Alfreda Olszewskiego znanego z tzw. „sienkiewiczowskiego testamentu”[5]. Inną ciekawostką jest fakt wstąpienia w 1913 r. Kurta Bittnera do masonerii w Warszawie, oraz że Reinhold von Fock gen. von Brucken, od 1860 roku członek świdnickiej loży „Herkules”, brał udział w wojnie secesyjnej (później, utrzymując kontakt ze swoim warsztatem, osiadł na stałe w USA).
Wolfgang J. Brylla
LITERATURA
– Abbildungen Freimaurerischer Denkmünzen und Medaillen mit Beschreibung und erläuterndem Text und biographischen Inhalts, Hamburg 1898.
-Boehme Hans, Schubert Albert, Geschichte der Johannisloge „Zur wahren Eintracht“ im Orient von Schweidnitz, Schweidnitz 1913.
– Brylla Wolfgang J., Tropem świdnickich wolnomularzy, „Kolekcjoner Polski“ nr 3(119) marzec 1983, dodatek do „Kuriera Polskiego”.
– Brylla Wolfgang J., Działalność oświatowa zielonogórskiej loży „Erwin dla Światła i Prawdy”, [w:] Zielona Góra na przestrzeni dziejów. Przemiany społeczno-kulturalne, (red.) Dawid Kotlarek, Przemysław Bartkowiak, Zielona Góra 2007.
– Gerlach Karlheinz, Die Freimaurerei im Alten Preußen 1738-1806. Die Logen in Pommern, Preußen und Schlesien, Innsbruck-Wien-Bozen 2009.
– Grudziński Tomasz, Julius Schmidt, [w:] „Encyklopedia Świdnicy”,
– Hass Ludwig, Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982.
– Lenning C, Encyklopädie der Freimaurerei, Leipzig 1901.
– Nowotny Sobiesław, Max Heinzel-dolnośląski poeta, „Wiadomości Świdnickie” 17/306, 25.04.-01.05.1995, s. 13.
– Runkel Ferdinand, Geschichte der Freimaurerei in Deutschland, in drei Bänden, Berlin 1931.
– Schirrmann Wilhelmm, (tłum. Sobiesław Nowotny), Kronika miasta Świdnicy, Świdnica 2019.
– Schmidt Julius, Die Loge Herkules in Schweidnitz während des ersten Jahrhunderts ihres Bestehens, „Freimaurer-Zeitung“ 1871, No. 40, 41,43,44,46,47.
– tenże, Die Loge Herkules in Schweidnitz während des ersten Jahrhunderts ihres Bestehens. Gedenkblätter zur ersten Säcularfeier derselben, „Schlesisches Logenblatt“ 1882, No. 27-35.
– Twardowski Marian, Rudolph Schirmer – świdnicki rzeźbiarz, [w:] „Świdnica moje miasto” (dostęp listopad 2021 r.).
– Worthmann Ludwig, 1½ Jahrhunderte Herkulesarbeit nach d. Akten geschildert, Schweidnitz 1920.
– Mitgliederverzeichnis (…) der Johannis Loge genannt Herkules zu Schweidnitz, różne roczniki od 1808 do 1930
– Migliederverzeichnis (…) der Johannisloge „Zur wahren Eintracht“ im Orient Schweidnitz, różne roczniki od 1821 do 1932.
– „Bauhütte. Organ des Verein’s deutscher Freimaurerei“ 1859, Nr. 42, 1871 Nr. 4, Nr. 43, Nr. 44.
– „Freimaurer-Zeitung“ 1847-1918.
– „Schlesisches Logenblatt“ 1881-1883.
[1] Virtus (łac.) = cnota, odwaga.
[2] Więcej o nim. zob. Tomasz Grudziński, Julius Schmidt, [w:] „Encyklopedia Świdnicy”.
[3] Zob. np.: Sobiesław Nowotny, Max Heinzel-dolnośląski poeta, „Wiadomości Świdnickie” 17/306, 25.04.-01.05.1995, s. 13. https://www.biografie-niemieckie.pl/max-heinzel
9 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!