Biała – historia miejscowości

Nazwa wsi, położonej u stóp góry Ślęży, w otulinie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, przy drodze łączącej Sobótkę ze Świdnicą, w odległości około 1 kilometra od zalesionych zachodnich stoków masywu Ślęży, pochodzi niewątpliwie z języka słowiańskiego i oznacza miejscowość, która leży przy „białym” (jasnym), wartko płynącym górskim potoku.

Na przestrzeni wieków przybierała różne brzmienia:

1193 –  Bela, Beala; 1223 –  Klein Bela; 1226 –  Biała; 1320 –  Bielaw; 1337 –  Bele; 1376 – Bela Polonicale, Bielau; 1638 –  Bilau; 1651 –  Bielaw; 1743 –  Klein Bielau; 1785 – Polnische Biela, Klein Bielau ( ta ostatnia nazwa utrzymała się do 1945 roku); po 1945 – Biała.

Wieś we wczesnym średniowieczu była własnością rodu Łabędów i wchodziła w skład tak zwanego „ujazdu ślężańskiego” (dzisiejsze słowo „objazd” oznaczało w tamtych czasach sposób nadania ziemi, który polegał na tym, że objeżdżano konno i oznaczano przyznany teren). Wspomniana została po raz pierwszy w dokumencie papieża Celestyna III w 1193 roku jako miejscowość będąca własnością klasztoru augustianów regularnych w Sobótce Górce (w późniejszym czasie ich siedzibą był słynny wrocławski klasztor przy kościele NMP „Na Piasku”). Oprócz Białej w skład posiadłości klasztoru augustianów regularnych wchodziły jeszcze: Wiry, Zebrzydów, część Mysłakowa, Strzelce i Chwałków. W bulli papieża Celestyna III znajduje się też informacja, że miejscowość należała do Piotra Własta jako jedna ze wsi dziedzicznych objętych obowiązkiem dziesięciny (świętopietrza). Zadaniem mieszkańców Białej było ponadto, oprócz świadczenia zwykłych powinności wobec klasztoru, zaopatrywanie zamku na szczycie Ślęży. Musieli oni oddawać tak zwane „zboże książęce”.

Nazwa wsi wzmiankowana jest ponownie w dokumencie biskupa Wawrzyńca z 1200 roku, następnie w dokumencie Henryka Brodatego z 10 maja 1226 roku, zezwalającym na lokowanie miejscowości na prawie niemieckim oraz w dokumencie księcia Bolesława II Rogatki i Henryka III z 28 grudnia 1247 roku, potwierdzających prawa wrocławskich augustianów do osadzania w Białej polskich chłopów na prawie niemieckim. Dokonano wtedy ponownego podziału gruntów (powierzchnia całej wsi wynosiła około 559 hektarów). Rozdzielenie ziemi odbyło się na takiej zasadzie, iż trzy łany (około 75 hektarów) otrzymało sołectwo dziedziczne, resztę zaś podzielono pomiędzy bogatych chłopów (nie znamy ich pierwotnej liczby). Biała występuje również w bulli papieża Innocentego IV z 9 czerwca 1250 roku, potwierdzającej otrzymane od Henryka Brodatego uposażenie i przywileje opactwa NMP „Na Piasku” we Wrocławiu.

Jako wieś klasztorna w 1283 roku, wskutek nieudolnego zarządzania majątkiem przez ówczesnego opata Mikołaja Quosza, zostaje, wraz z kilkoma innymi miejscowościami, oddana w zastaw. Część  posiadłości zastawiono, część sprzedano. Dopiero w marcu 1311 roku wieś zostaje wykupiona przez opata Filipa i staje się ponownie własnością zakonu. Książę Bolko I podarował nawet dochody z Białej klasztorowi cysterskiemu w Krzeszowie, ufundowanemu w 1292 roku. Właścicielami gruntów we wsi  byli też rycerze: Otto von Schyrwitz, Cunrad von Betschau (Peczkow), Apeczko von Stephanshain. Ten ostatni otrzymał nawet w 1337 roku od księcia Bolka ziębickiego prawo do wypasu zwierząt na łąkach i pastwiskach całego Masywu Ślęży oraz całkowite prawo do zwożenia siana z tego obszaru. W dokumencie z 1376 roku występuje już sołectwo w Białej, zakupione przez braci Jana i Mikołaja ze Szczepanowa, co potwierdza, że część wsi przeszła w ręce świeckie.

W XIV wieku Biała należała do niespokojnych i niezbyt chętnie odwiedzanych miejscowości księstwa świdnickiego. Ukrywali się tu przydrożni rabusie i różnej maści złodzieje, znajdujący schronienie u tutejszego karczmarza. Świadczą o tym zapiski z procesów, zachowane w najstarszej księdze sądowej Świdnicy. W tym okresie rozgorzały też spory o prawa do władztwa gruntowego nad wioską.

Wiadomo, ze późniejsi właściciele sołectwa – Henryk Rone w roku 1439 i Konrad Scheda von Haugewicz w roku 1443 – prowadzili z opactwem spór o stawy w Białej.

W roku 1448 sołectwo wraz z trzema wolnymi włókami zostało przez opata Mikołaja Schönborna sprzedane wolnemu bogatemu chłopu o nazwisku Marcus Hyrthe. Część miejscowości nadal jednak przetrwała jako własność spadkobierców klasztoru augustianów regularnych NMP „Na Piasku”.

Początkowo parafią dla miejscowej ludności był kościół (czy też kaplica) na szczycie Ślęży, a potem kościół w Sobótce Górce. W okresie reformacji część mieszkańców przyjęła naukę Marcina Lutra. Po wojnie trzydziestoletniej ewangelicy należeli początkowo do Kościoła Pokoju w Świdnicy, następnie, po wojnach śląskich, do kościoła w Rogowie Sobóckim, w XIX wieku do kościoła ewangelickiego w Sobótce, zaś od 1904 roku do kościoła w Zebrzydowie.

Wieś została zniszczona w okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Wspomina to lakoniczna wzmianka źródłowa z 1641 roku: Biała po większej części spalona. W 1785 roku w miejscowości liczącej łącznie 205 osób mieszkało 17 bogatych chłopów i 7 zagrodników. W pierwszej połowie XIX wieku liczba ludności podwoiła się do 501 osób. W tym okresie, po reformach Steina-Hardenberga i sekularyzacji dóbr klasztornych, na terenie wioski zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i handlarze. W 1845 roku wymienia się 14 ludzi zajmujących się rzemiosłem, wśród nich właściciela gorzelni. Część mieszkańców zajęła się również mało dochodowym tkactwem (do końca XIX wieku zawód ten zniknął na terenie Białej). Warto dodać, iż wioska była w tym czasie siedzibą leśnictwa (początkowo klasztornego, później królewskiego). W spisie statystycznym z 1885 roku wymienia się 619 mieszkańców (w tym 568 katolików i 51 ewangelików).

W 1939 roku w Białej mieszkało 579 osób, a zatem ich liczba zmalała w stosunku do statystyk z końca XIX wieku.

Pomimo średniowiecznego rodowodu, wieś nie ma praktycznie zabytków wcześniejszych niż dziewiętnastowieczne. Wyjątek stanowi maltański krzyż pokutny z utrąconą „głową”, który znajduje się na prawo od wejścia do dawnego, tak zwanego „pałacu” (siedziby dawnego sołectwa). Godnym wymienienia jest też dawny budynek szkoły zbudowany z użyciem technologii „muru pruskiego” (warto podkreślić w tym miejscu, że szkoła w Białej powstała już w XVII wieku).

Zajęcia ludności, oprócz uprawy ziemi, były tradycyjnie związane z obróbką kamienia. Biała, Chwałków i Sobótka we wszystkich źródłach historycznych wymieniane są jako najstarsze miejscowości w tej części Dolnego Śląska produkujące kamienie do żaren, kamienie młyńskie i nagrobkowe. Między Białą a Sadami leżą jedne z najstarszych dolnośląskich kamieniołomów, tzw. „Białe Krowy”. Kamień z nich wydobyty można znaleźć w wielu świątyniach i klasztorach Dolnego Śląska.

Pod koniec działań wojennych w szkole w Białej stacjonowały niemieckie oddziały wojskowe i zapewne dlatego wieś była bombardowana przez samoloty sowieckie. Skutkiem nalotów zniszczone zostały niektóre domy mieszkalne i budynki gospodarcze.

Wojska polskie i radzieckie wkroczyły do wsi 7 maja 1945 roku. Niemal natychmiast zaczęli napływać osadnicy z różnych stron: z Wołynia, okolic Lwowa, Rzeszowa, Tarnowa, a nawet z dalekiej Syberii. Życie we wsi powoli się stabilizowało. Zorganizowano szkołę, uruchomiono sklep spożywczy, usunięto z pól zasieki i miny, ludzie zaczęli uprawiać ziemię. Powstały indywidualne gospodarstwa rolne o powierzchni 7 hektarów. W czasach kolektywizacji w miejscowości utworzono tak zwany „kołchoz”.

Wieś należy do parafii rzymsko-katolickiej w Sobótce Górce. W latach 1986-1990 wysiłkiem mieszkańców Białej wzniesiono tu ze środków społecznych pomieszczenie, które pierwotnie miało służyć jako sala katechetyczna, ale ostatecznie stało się kaplicą pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża, pozostającą pod zarządem proboszcza parafialnego w Sobótce Górce. Pierwszą mszę odprawiono tu 24 grudnia 1989 roku.

Współcześnie w miejscowości wybudowano wiele domów jednorodzinnych. Powstają one zarówno  na podwalinach dawnych zabudowań gospodarczych, pochodzących jeszcze z czasów zamieszkiwania we wsi Niemców, jak i na nowych parcelach. Wspaniały widok na masyw Ślęży przyciąga wielu chętnych, także spoza miejscowości, do osiedlenia się tutaj na stałe.

Stanisław Bielawski

W części historycznej do 1945 roku wykorzystałem materiały głównie z publikacji Gmina Marcinowice. Historia i współczesność. Praca zbiorowa pod red. Lucyny Szpilakowskiej i Krystyny Rusin, Marcinowice 2006.

20 LIKES