Dokładnie 70 lat temu w granice Świebodzic włączono wieś Pełcznicę, a w granice Świdnicy – wieś Kraszowice. Jaworzyna Śląska i Żarów uzyskały prawa miejskie. W Świebodzicach szykują się z tej okazji do hucznych, jubileuszowych uroczystości. Podobnie w Jaworzynie Śląskiej i w Żarowie. W Świdnicy cisza, jak makiem zasiał…
W 1954 roku pomiędzy wrześniem a grudniem 1954 roku dokonała się jedna z najbardziej istotnych reform administracyjnych w powojennej Polsce. Jej największym efektem była likwidacja gmin wiejskich.
Likwidacja dualizmu władzy terenowej w 1950 roku była pierwszym poważniejszym sygnałem zmian, jakie komuniści chcieli wprowadzić na wzór Związku Radzieckiego. W oparciu o uchwaloną 20 marca 1950 roku ustawę O terenowych organach władzy państwowej pełnię władzy w terenie uzyskały rady narodowe, praktycznie doprowadzając do likwidacji samorządu. Oczywiście odbywało się to w duchu centralizacji władzy i maksymalnego zwiększenia kontroli w terenie. Ta reforma, w wyniku której zlikwidowano między innymi stanowiska wojewodów, starostów, prezydentów, burmistrzów i wójtów oraz urzędy wojewódzkie i starostwa. Zmiany te znalazły odzwierciedlenie w nowej Konstytucji PRL z 1952 roku, w której w artykule 43. punkcie 1. zapisano, że: Terenowymi organami władzy państwowej i podstawowymi organami samorządu społecznego ludu pracującego miast i wsi w gminach, miastach, dzielnicach większych miast wojewódzkich są rady narodowe.
To rozwiązanie oparte na wzorcach radzieckich, polegające na włączeniu części uprawnień i narzędzi administracji terenowej do rad narodowych na poszczególnych szczeblach sprawiło, że te ostatnie stały się jedynymi organami władzy państwowej w terenie, nad którymi nadzór sprawowała Rada Państwa. Ustawa z 1950 roku miała przygotować Państwo Polskie do ostatecznego zaszczepienia sowieckich wzorców administracyjnych. Kolejnym, niezwykle ważnym etapem tego procesu miało być zreformowanie najniższego szczebla administracji rządowej, a więc gmin wiejskich.

Ustawę O reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych Sejm przegłosował 25 września 1954 roku. Ogłoszona została w Dzienniku Ustaw cztery dni później – 29 września. Najistotniejszą zmianą w wyniku przyjęcia tej ustawy była likwidacja gmin i wiejskich i utworzenie w jej miejsce znacznie mniejszych jednostek terytorialnych – gromad.
Oficjalnym powodem dla ogłoszenia reformy i wprowadzenia gromad była głoszona przez komunistyczną władzę potrzeba zbliżenia organów władzy państwowej do ludności wiejskiej, przy jednoczesnym włączeniu tych warstw do współrządzenia Państwem. Znalazło to odzwierciedlenie w preambule ustawy, w której czytamy:
O reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. W celu:
– włączenia coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijania ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi,
– sprawniejszego zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych ludności, – dalszego zbliżania organów władzy państwowej do najszerszych mas pracujących wsi (…)
Organem władzy państwowej w nowo powstałych gromadach były gromadzkie rady narodowe. Wszelkie kompetencje do określania granic nowotworzonych gromad oraz w przyszłości do ich łączenia, tworzenia, likwidacji oraz ustalania siedzib gromadzkich rad narodowych posiadały wojewódzkie rady narodowe – na podstawie podjętych uchwał, które jednak musiały być każdorazowo zatwierdzane przez radę ministrów. Przy okazji zlikwidowane zostały stanowiska sołtysów. Przewidziano natomiast tworzenie organów pomocniczych rad gromadzkich dla poszczególnych wsi, pod postacią zebrań wiejskich lub pełnomocników. W efekcie zamiast 3.001 gmin utworzono 8.789 gromad.
Nieoficjalny cel reformy był zupełnie inny. Komunistom trudno było w pełni kontrolować stosunkowo duże jednostki terytorialne, jakimi były gminy. O wiele ściślejszą kontrolę można było roztoczyć nad ludnością wiejską organizując ją w mniejsze terytorialnie jednostki, którymi łatwiej było rządzić. Nie bez znaczenia była w konsekwencji możliwość szybszej reakcji na wszelkiego rodzaju oznaki społecznych niepokojów, czy antykomunistycznych przejaów niezadowolenia ludności wiejskiej. Miała reforma być w końcu przymiarką do planowanej na wzór sowiecki pełniej kolektywizacji rolnictwa, likwidacji prywatnej własności i ostateczne wyplenienie „kułackich” zaszłości.
Nowa ustawa wskazywała pewne aspekty w oparciu o które miano tworzyć gromady. W artykule 2 Ustawy z 25 września 1954 roku zapisano, że:
W skład gromady powinny wchodzić wsie, położone na terenie jednej gminy lub sąsiadujących ze sobą gmin, powiązane komunikacyjnie oraz posiadające wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne. W istocie tak szeroko sformułowany zapis pozwolił w niektórych wypadkach na bardzo dowolne tworzenie gromad, często wbrew logice, czy interesom najbardziej zainteresowanej grupy, której dotykała reforma, a więc ludności wiejskiej.
Reforma administracyjna z 1954 roku odcisnęła się dość mocno na powiecie świdnickim. Poza zgodną z zapisami reformy likwidacją gmin i utworzeniem gromad, zmieniły się również granice powiatu świdnickiego.
Sformułowała je Uchwała nr 40/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, podjęta 2 października 1954 roku, a więc w kilka dni po ogłoszeniu 29 września 1954 roku ustawy O reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Uchwała WRN we Wrocławiu – W sprawie zmiany granic niektórych powiatów w województwie wrocławskim została w Dzienniku Urzędowym Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu w dniu 3 grudnia 1954 roku, co stanowi oficjalną datę wejścia zmian w życie. Usankcjonowała ona następujące zmiany w granicach powiatu świdnickiego:
– z powiatu świdnickiego wyłączono leżącą w powiecie wałbrzyskim enklawę leśną o powierzchni 163 ha, położoną po obu stronach drogi biegnącej z Pełcznicy do Strugi i włączono ją do powiatu wałbrzyskiego (to część obecnego Książańskiego Parku Krajobrazowego)
– z gromady Domanice (w uchwale używano już nowej terminologii dla powstałych jednostek terytorialnych w postaci gromad) wyłączono gromady Maniów i Bożygniew wraz z przynależącymi do niej obszarami rolnymi, leśnymi oraz nieużytkami i włączono do powiatu wrocławskiego
– z gromady Bojanice wyłączono gromadę Modliszów i włączono ją do powiatu wałbrzyskiego (włączona na powrót do powiatu świdnickiego po reformach w latach 70. XX wieku)
– z gromady Bojanice wyłączono gromadę Kraszowice, włączając ją do miasta Świdnica
– z części obszaru gromady Wiry wyłączono teren o powierzchni 16 hektarów i włączono do powiatu dzierżoniowskiego, W tym przypadku zapisano w uchwale, że: Nowa granica powiatu świdnickiego i dzierżoniowskiego biegnie w kierunku północno-zachodnim w stosunku do wsi Jędrzejowice – Wiry, przecina szosę i biegnie w tym samym kierunku wzdłuż miedzy, dochodzi do lasu państwowego i po granicy lasu dochodzi do granicy gruntów gromady Jędrzejowice.
– z powiatu wałbrzyskiego wyłączona została gromada Pełcznica i włączona w granice miasta Świebodzice

Data roczna przyłączenia Pełcznicy do Świebodzic była kwestią różnego rodzaju dyskusji w ostatnich dekadach. W niektórych źródłach podawany jest rok 1953, nie zostały jednak opublikowane w tym zakresie urzędowe dokumenty potwierdzające taki stan rzeczy. Być może w tym roku miały miejsce jakieś oddolne inicjatywy w tej kwestii, które nie zostały uprawomocnione lub które dotyczyły jakiegoś bardzo małego fragmentu Pełcznicy (ulica, kilka domów). Wprawdzie obecnie zmiany terytorialne mogą być efektem decyzji Rady Ministrów uwzględniających także inicjatywy władz samorządowych poszczególnych jednostek administracyjnych, ale w czasach głębokiego komunizmu takie oddolne inicjatywy były raczej źle widziane – przynajmniej nieoficjalnie. Postępująca centralizacja władzy, reżim decyzyjny i tępienie przez komunistów od 1945 roku jakichkolwiek przejawów samodzielności czy niezależności, nie dawały płaszczyzny do takich działań. Jeżeli więc nawet jakieś tego typu działania miały miejsce w 1953 roku, nie zostały one chyba formalnie uprawomocnione. Oczywiście reforma administracyjna nie odbyła się z dnia na dzień, w ciągu czterech ostatnich miesięcy 1954 roku. Przygotowania do niej musiały rozpocząć się znacznie wcześniej. Być może jakieś konsultacje miały miejsce już w 1953 roku – stąd łączona ta data roczna z wchłonięciem Pełcznicy przez Świebodzice, aczkolwiek przy wspomnianej centralizacji komunistycznej władzy w Polsce wysoce wątpliwe jest, aby takie konsultacje – nawet jeżeli się odbyły, miały jakikolwiek wpływ na podjętą decyzję. Dlatego za wiążące dla kwestii daty przyłączenia Pełcznicy do Świebodzic należy uznać wytworzone w tej sprawie dokumenty urzędowe.

Innym efektem wprowadzonej reformy było nadanie praw miejskich dwóm miejscowościom na terenie powiatu świdnickiego – Jaworzynie Śląskiej i Żarowowi. 7 października 1954 roku ówczesny I zastępca prezesa Rady Ministrów Hillary Minc podpisał rozporządzenie w tej sprawie:
ROZPORZĄDZENIE PREZESA RADY MINISTRÓW
z dnia 7 października 1954 r. w sprawie zaliczenia niektórych gromad w poczet miast.
(Wyciąg z Dziennika Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 13. 11. 1954 r. Nr 49, poz. 254).
Na podstawie art. 5 ust. Pustawy z dnia 4 lutego 1950 r. o dokonywaniu zmian podziału administracyjnego Państwa (Dz. U. Nr 6, poz. 48) zarządza się, co następuje:
Zalicza się do miast następujące gromady: (…)
7) w województwie wrocławskim:
a) gromadę Brzeg Dolny w powiecie wołowskim
b) gromady Jaworzyna Śląska i Żarów w powiecie świdnickim.
§ 2. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Prezes Rady Ministrów w.z. H. Minc
Rozporządzenie weszło w życie 13 listopada 1954 roku i tą datę należy przyjąć, jako dzień, w którym obie miejscowości formalnie stały się miastami.
Cdn.
Andrzej Dobkiewicz (Fundacja IDEA)
Opracowanie powstało w ramach projektu w otwartym konkursie Starostwa Powiatowego w Świdnicy na realizację zadań publicznych w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego oraz krajoznawstwa.
10 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!