Po 28 latach starań udało się dotrzeć do niezwykłego dokumentu, który nie tylko potwierdza zachowaną, lakoniczną wzmiankę na istnienie w podświdnickim Pszennie, całkowicie zapomnianego polskiego kościoła pw. św. Galla, ale co jest wielką sensacją pozwala nam na zlokalizowanie – nieznanego do tej pory – jego położenia oraz tego jak wyglądał! Pierwszą część niniejszego opracowania można przeczytać tutaj Odkrycie w Pszennie (cz. 1): Piszemy historię miejscowości na nowo.
Jedną z podstawowych kwestii, jaką musimy się zająć w odniesieniu do kościoła pw. Św. Galla w Pszennie jest to, kiedy został wzniesiony i jakie są, wynikające z tego powiązania z kościołem parafialnym w Pszennie, obecnie pw. Św. Mikołaja. Niestety, wspomniane dokumenty – proboszcza Johanna Müllera oraz dziekana Archiprezbiteriatu Świdnickiego w Kiełczynie z 1782 roku, nie przynoszą odpowiedzi na to pytanie, ale w zawoalowany sposób dają nam wskazówkę, a właściwie pozwalają wysnuć pewne wnioski. W swoim piśmie ksiądz Müller wspomniał, że na temat kościółka – (…) nie można znaleźć żadnego dokumentu na temat jego budowy ani też żadnej fundacji na jego utrzymanie, jak również potwierdzenia, że z funduszy pozostałych po wzniesieniu świątyni, resztę przeznaczono na budowę kościoła parafialnego. W podobnym tonie wypowiada się w swoim raporcie dziekan Archiprezbiteriatu Świdnickiego – Na kościele nie ma żadnej daty rocznej i antycznej, aby wyciągnąć wnioski dla jego starożytności (…) Również nie można znaleźć informacji o fundacji jakiejkolwiek. Nie ma też informacji, że ze środków tego kościoła wzniesiony został obecny kościół. Nikt nic nie wie. Wydaje się, że kościół parafialny był wcześniej.
Te dwie wzmianki przynoszą dwie arcyważne dla naszych rozważań informacje. Po pierwsze w momencie wymiany pism między parafią kurią wrocławską i arcyprezbiteriatem nie był już znany rok budowy kościoła pw. Św. Galla, chociaż uznawano go za antyczny i starożytny. Ważniejszą jednak dla naszych rozważań informacją jest ta, że kilkaset lat po jego fundacji, pozostawała u ówczesnych świadomość, że był on powiązany z kościołem parafialnym i brano pod uwagę panującą opinię – zapewne obiegową, że budowa kościoła parafialnego w Pszennie mogła być w jakiś sposób finansowana ze środków finansowych – fundacji dla kościółka pw. Św. Galla! Nie potrafiono jednak tego udowodnić wobec braku dokumentów m.in. związanych z fundacją tego kościółka. Dziekan zresztą w swoim piśmie wyjaśnia, że nie można za to winić proboszcza kościoła parafialnego w Pszennie, dokument (…) bowiem mógł do niego nigdy nie trafić. Dlaczego? O tym w dalszej części opracowania.
Wracając jednak do sugerowanych powiązań kościółka pw. Św. Galla i kościoła parafialnego w Pszennie, aby wyjaśnić ewentualne zależności, które mogłyby pomóc w określeniu daty powstania tego pierwszego, trzeba zająć się najwcześniejszymi dziejami kościoła parafialnego w tej miejscowości.
Pszenno na karty historii wkracza po raz pierwszy w 1243 roku, kiedy jako osada wymieniana jest w dokumencie rycerza Johanna z rodu Wierzbnów (ich rodowa siedziba to obecna Wierzbna w gminie Żarów, powiat świdnicki). Początkowo nie przewidywano, aby we wsi fundować kościół, jednak intensywny rozwój osady leżącej przy uczęszczanym szlaku handlowym sprawił, że prawdopodobnie gdzieś na przełomie XIII/XIV wieku (raczej w I ćwierci XIV wieku) taka świątynia została ufundowana. Po raz pierwszy wymieniona został w 1335 roku w spisie dziesięciny nuncjusza papieskiego Gelhardusa de Carceribus, jako kościół parafialny w Pszennie (łac. ecclesia parochialis in Weynsinrod). Biorąc pod uwagę fakt, że przywilej wolnego handlu bydłem został przez księcia Bolka II Małego wydany dopiero 29 maja 1344 roku i że dopiero w II połowie XIV wieku mogły się owe targi bydła rozwinąć i zasłynąć w Królestwie Polskim, powiązany z nimi kościół pw. św Galla nie mógł powstać wcześniej niż po roku w którym ów przywilej został wydany. Fundusze związane z tym kościółkiem nie mogły już przed 1335 rokiem wesprzeć budowy kościoła parafialnego w Pszennie, który notabene poświęcony był pierwotnie nie św. Mikołajowi, a świętemu rodzeństwu – św. Marcie, św. Marii i św. Łazarzowi.
Czy to jednak oznacza brak związków z kościołem parafialnym? Oczywiście, że nie! W dziejach parafii w Pszennie a raczej jej pierwotnej świątyni pw. św. Marty, św. Marii i św. Łazarza, jest jeszcze jedna istotna dla toku naszego śledztwa data. Jedno ze źródeł informuje nas, że kościół w Pszennie został w 1491 roku – wybudowany i poświęcony. Niewykluczone, że pierwotna świątynia została zniszczona lub uszkodzona i opuszczona, chociażby podczas wojen husyckich w I połowie XV wieku. W każdym razie nawet, jeżeli byłaby to jedynie przebudowa, to na tyle poważna i z przerwą w użytkowaniu świątyni, że wymagała ona ponownej jej konsekracji. Data ta mogłaby pasować do koncepcji wykorzystania funduszy (fundacji) związanych z kościółkiem św. Galla dla odbudowy lub rozbudowy kościoła parafialnego w Pszennie. Targi bydła były już wówczas znane w całej Europie, przynosiły ogromne zyski, co zapewne miało po części przełożenie na fundacje, jakich dokonywali kupcy na rzecz kościółka pw. św. Galla. Reminiscencja tego wydarzenia musiała być żywa jeszcze w XVIII wieku i miała swój wyraz w niezwykłych obchodach dnia patrona przy kościele parafialnym. Do całej tej kwestii wraca jeszcze raz (po raz drugi) w innym miejscu swojego raportu dla biskupa wrocławskiego – dziekan archiprezbiteriatu świdnickiego z Kiełczyna. Pisze on między innymi:
W dużym kościele, w dole wsi [od autorów: a więc parafialnym – dziś pw. św. Mikołaja], który wzniesiony miał zostać ze środków pozostałych po wzniesieniu tego kościoła, dzień pamiątki poświęcenia kościoła z tego powodu obchodzony ma być w najbliższą niedzielę przed dniem św. Galla.
Czy nie jest to zaskakujące, że kościół parafialny noszący dawniej wezwanie św. Marty, św. Marii i św. Łazarza, a dopiero od 1667 roku św. Mikołaja, odpust parafialny miał w niedzielę przed dniem św. Galla, a więc 16 października, a nie jak powinno być tradycyjnie w dniu rzeczywistego patrona – św. Mikołaja – w dniu 6 grudnia? Czy nie jest to wystarczający dowód na powiązania kościółka pw. św. Galla z kościołem parafialnym w Pszennie?
Reasumując z pewnością kościół pw. św. Galla nie powstał przed 1335 rokiem. Datami krańcowymi wydają się być – najwcześniej rok 1344, kiedy Bolko II Mały wydał przywilej wolnego targu bydłem i najpóźniej w 1491 roku z którego mamy informację o budowie i poświęceniu nowego kościoła parafialnego w Pszennie.
Już w trakcie opracowywania tej części artykułu okazało się, że mieliśmy rację co do możliwego okresu budowy kościoła pw. św. Galla i jego powiązań z kościołem parafialnym w Pszennie, a postawiona przez nas teza okazała się słuszna. Zadecydował o tym – jak to często ma miejsce – przypadek. Podczas kwerendy w źródłach dotyczącej zupełnie innego tematu, natrafiono na niezwykle istotną wzmiankę, która pozwala nam jeszcze bardziej zawęzić możliwą datę budowy kościoła pw. św. Galla. Owa wzmianka pochodzi z Księgi Ławniczej Świdnicy, prowadzonej od 1427 roku. Pod datą 7 listopada 1434 roku zanotowano w niej:
Miało miejsce w niedzielę przed dniem św. Marcina [od autorów: 7 listopada] roku Pańskiego 1434, iż Anna Ewirlenynne [Eberlein] z Grunau [Jagodnika] podarowała 10 grzywien srebra na sklepienie kościoła w Pszennie, która to suma spoczywa na całym jej majątku, który posiada lub który pozyska, a do tego podarowała jedną krowę, aby po jej śmierci rokrocznie modlono się za jej duszę i duszę jej małżonka i wspominano ją w nabożny sposób.
Zapis ten ma dla toku naszej opowieści kapitalne znaczenie i wyciągnąć z niego możemy kilka istotnych wniosków.
Po pierwsze – w tym okresie parafia w Pszennie podlegała kościołowi parafialnemu w Świdnicy z racji tego, że miejscowość była również własnością miasta. Jeżeli bliżej nam nieznana Anna Ewirlenynne mieszkała w Świdnicy, tłumaczyłoby to dlaczego zapis o jej darowiźnie znalazł się w miejskiej księdze ławniczej. Jagodnik byłby wówczas wymieniony jako miejsce, gdzie posiadała swoje dobra, z których uczyniła fundację na kościół. Jeżeli natomiast mieszkała w Jagodniku, uzyskujemy ciekawą informację o tym, że mieszkańcy tej miejscowości byli związani także z kościołem parafialnym w Pszennie, mimo iż formalnie należeli do parafii w Świdnicy.
Po drugie – Anna Ewirlenynne musiała pochodzić z majętnej rodziny, gdyż suma 10 grzywien srebra jaką przeznaczyła na fundację, była sporą jak na owe czasy.
Po trzecie – wspomniano wcześniej, że odbudowa kościoła w Pszennie w 1491 roku i jego konsekracja musiała się wiązać z jakimiś zniszczeniami lub rozbudową. Teraz jednak uzyskujemy informację – nieznaną wcześniej w źródłach (sic!), że w 1434 roku trwały poważne prace budowlane związane z kościołem parafialnym w Pszennie, bo za takie należy uznać murowanie sklepienia nad nawą kościoła, na które swój zapis uczyniła Anna Ewirlenynne. Trudno nie wiązać tej daty i tych prac z okresem wojen husyckich i zniszczeniami, jakich doznał Śląsk i księstwo świdnickie. Husyci w 1428 roku oblegali Świdnicę, nie mogąc jej jednak zdobyć, złupili okoliczne wsie. Ofiarą najazdu z pewnością padło także bogate Pszenno, a pierwotny, być może drewniany jeszcze kościół z I połowy XIV wieku został spalony.
Po czwarte – nieznany do tej pory fakt bardzo prawdopodobnego zniszczenia kościoła parafialnego w Pszennie przez Husytów wyjaśniałby także kwestię budowy kościółka pw. św. Galla. Autorzy tego opracowania stoją na stanowisku, że brak kościoła w Pszennie skłonił pewną grupę osób – o niej w następnej części artykułu – do wzniesienia małego kościółka pw. św. Galla. Pozostałe sumy z tej fundacji, zgodnie z przypuszczeniami potomnych jeszcze kilka wieków później, zostały przeznaczone na budowę kościoła parafialnego w Pszennie.
Po piąte – ciekawą wydaje się kwestia związana z konsekracją kościoła parafialnego. Jeżeli sklepienie nowej świątyni powstawało w 1434 roku, to blisko tej daty musiała nastąpić konsekracja kościoła i oddanie go wiernym. Dlaczego więc konsekrowano go ponownie w 1491 roku? Raczej niemożliwe jest, aby budowa tak małej świątyni trwała około 60 lat. Prawdopodobne jest natomiast, że pod koniec XV wieku kościół parafialny w Pszennie był remontowany, np. po jakimś pożarze lub co bardziej prawdopodobne był po prostu rozbudowany. W takim wypadku świątynia musiała być na nowo konsekrowana i jeżeli nastąpiło to w 1491 roku, oznacza to, że właśnie wtedy prawdopodobnie przebudowano świątynię.
W tej sytuacji ad acta należy odłożyć inną tezę o powstaniu kościoła pw. św. Galla w okresie reformacji dla katolików, którzy nie mogli modlić się w kościele ewangelickim, jakim był przez pewien okres czasu kościół parafialny w Pszennie. Ten pogląd autorzy wobec przedstawionych powyżej faktów odrzucają tym bardziej, że rzecz nie dotyczyła by już średniowiecza, a czasów znacznie późniejszych, które powinny zachować się w pamięci i tradycji w formie pewnych informacji, a takich brak.
Na zakończenie tej części rozważań warto zająć się kwestią patrona zapomnianego kościółka – św. Galla. Dlaczego akurat ten święty, o wiele bardziej popularny na zachodzie niż na terenie Europy środkowej został patronem fundacji kościelnej w Pszennie?
Święty Gall, w Polsce – co zawdzięczamy Czechom – zwany Gawłem, urodził się około 550 roku w Irlandii, a zmarł 16 października prawdopodobnie 640 roku w Arbon (Szwajcaria). Był mnichem. Po odbyciu nowicjatu w klasztorze Bangor w Ulsterze jako jeden z 12 uczniów Kolumbana (zm. w 615 roku) towarzyszył mu w wyprawie misyjnej do Galii. Był prawdopodobnie współzałożycielem klasztorów w Luxeuil, Annegray i Fontaines-les-Luxeuil. Około 612 roku założył pustelnię w okolicy Jeziora Bodeńskiego (na zachód od Bregencji), w której przebywał z kilkoma współbraćmi. Nie przyjął proponowanego mu biskupstwa w Konstancji ani godności opata w Luxeuil. Na miejscu grobu Galla wzniesiono kościół Santi Galluni, który przed 750 rokiem stał się centrum założonego przez Otmara opactwa benedyktyńskiego (od IX wieku – Sankt Gallen). Kult Galla z głównym ośrodkiem w opactwie Sankt Gallen rozwinął się przede wszystkim w Szwajcarii, południowo-zachodnich Niemczech i Alzacji, a następnie rozprzestrzenił się we Włoszech, Czechach, na Węgrzech, a od XVIII wieku w Irlandii.
Relikwie Galla spalone podczas reformacji zastąpiono szczątkami laski, którą miał mu podarować Kolumban (czczone w Sankt Gallen, Luxeuil, Füssen i Kempten). Gall jest patronem wzywanym w różnych chorobach, a nadto opiekunem ptactwa domowego (łac. gallus = kogut). Święto patrona obchodzi się 16 października, chociaż w niektórych martyrologiach średniowiecznych również 20 lutego (prawdopodobnie dzień przeniesienia jego relikwii).
Kult św. Galla cieszył się dużą popularnością w Czechach za panowania Karola IV luksemburskiego. Przywiózł on do Pragi m.in. relikwię – głowę św. Galla, która uległa zniszczeniu w okresie reformacji. Przypomnijmy jedynie, że okres panowania Karola IV, to czasy po części współczesne księciu świdnicko-jaworskiemu Bolkowi II Małemu, którego ziemie po jego śmierci znalazły się w orbicie wpływów politycznych i gospodarczych Królestwa Czeskiego (rządy wdowy księżnej Agnieszki habsburskiej były w zasadzie formalne). Karol IV zmarł wprawdzie w 1373 roku, ale władzę po nim objął jego syn i zarazem krewny (poprzez bratanicę) Bolka II Małego – Wacław IV luksemburski. Nie potrafimy dziś stwierdzić z całą pewnością, że to za sprawą czeskich władców blisko związanych z dworem świdnickim, św. Gall przeniknął na tereny księstwa i na Śląsk w ogóle. Jeżeli stało się to raczej jednak dopiero w I połowie XV wieku. Współgra to z proponowaną przez nas jedną z dat budowy kościółka pw. św. Galla około 1434 roku. Bardziej jesteśmy skłonni jednak twierdzić, że wybór tego świętego na patrona kościółka związany był z patronem dnia wielkiego targu bydłem na łąkach pomiędzy Świdnicą i Pszennem – dniem św. Galla. Przenikanie jego kultu z południa za sprawą władców czeskich mogło sprawić, że święty ten nie był całkiem obcy i nieznany mieszkańcom księstwa i samego Pszenna, którzy uroczyście świętowali dzień tego patrona w swoim kościele parafialnym.
Cdn.
Andrzej Dobkiewicz & Sobiesław Nowotny
Opracowanie powstało w ramach projektu w otwartym konkursie Starostwa Powiatowego w Świdnicy na realizację zadań publicznych w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego w krajoznawstwa w 2023 roku.
11 LIKES
Skomentuj jako pierwszy!