Dokładnie 70 lat temu w granice Świebodzic włączono wieś Pełcznicę, a w granice Świdnicy – wieś Kraszowice. Jaworzyna Śląska i Żarów uzyskały prawa miejskie. W Świebodzicach szykują się z tej okazji do hucznych, jubileuszowych uroczystości. Podobnie w Jaworzynie Śląskiej i w Żarowie. W Świdnicy cisza. Poprzednią część artykułu można przeczytać tutaj: Reforma z 1954 roku: świętują w Jaworzynie Śląskiej, Żarowie i Świebodzicach (cz. 1).
Wspomniano już, że w miejsce 3.001 gmin reforma utworzyła 8.789 gromad. Na terenie powiatu świdnickiego do reformy z 1954 roku funkcjonowało 9 gmin wiejskich i 3 miejskie. Według mapy powiatu świdnickiego z 1949 roku były to:
* Gmina miejska Świdnica: Świdnica
* Gmina miejska Świebodzice: Świebodzice
* Gmina miejska Strzegom: Strzegom, Grabina
* Gmina Bojanice: Bojanice, Burkatów, Bystrzyca Dolna, Bystrzyca Górna, Kraszowice, Lubachów, Lutomia, Makowice, Modliszów, Omieciny, Opoczka, Stachowice, Stachowiczki, Wieruszów
* Gmina Domanice: Borzygniew, Chwałów, Domanice, Gola Świdnicka, Gołaszyce, Grzanka, Imbramowice, Krasków, Maniów, Maniów Mały, Marcinowiczki, Pożarzysko, Rzędów, Siedlimowice, Sosnów, Tworzyjanów
* Gmina Goczałków: Bartoszówek, Goczałków, Goczałków Górny, Godzieszówek, Graniczna, Jaroszów, Kostrza, Morawa, Rogoźnica, Wieśnica, Żelazów, Żółkiewka
* Gmina Jaworzyna Śląska: Bagieniec, Bolesławice, Jaworzyna Śląska, Nowice, Nowy Jaworów, Piotrowice Świdnickie, Stary Jaworów, Sulisławice, Tomkowa, Wierzbna, Wiśniowa, Witków, Zawiszów
* Gmina Marcinowice: Biała, Chwałków, Kątki, Marcinowice, Mysłaków, Sady, Strzelce Świdnickie, Szczepanów, Tąpadła, Wirki, Wiry, Zebrzydów
* Gmina Pszenno: Boleścin, Jagodnik, Jakubów, Gogołów, Grodziszcze, Grodziszcze Dolne, Gruszów, Krzczonów, Krzyżowa, Miłochów, Niegoszów, Panków, Pszenno, Śmiałowice, Wądolno, Wilków
* Gmina Stanowice: Czechy, Granica, Grochotów, Międzyrzecze, Olszany, Pastuchów, Piaseczna, Skarżyce, Stanowice, Stawiska, Suchowola, Tomkowice
* Gmina Słotwina: Ciernie, Komorów, Milikowice, Mokrzeszów, Pogorzała, Słotwina, Świebodzice, Witoszów Dolny, Witoszów Górny
* Gmina Żarów: Bożanów, Kalno, Kruków, Łażany, Mikoszowa, Mrowiny, Przyłęgów, Rusko, Tarnawa, Weselina, Żarowice, Żarów
Po reformie, w miejsce 9 gmin wiejskich powstało 21 gromad o czym zawiadamiała uchwała WRN we Wrocławiu, cytowana poniżej.
UCHWAŁA Nr 28/54
Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 2 października 1954 r.
w sprawie podziału na nowe gromady powiatu świdnickiego
Na podstawie art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1954 r. O reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. Nr 43, poz. 191) Wojewódzka Rada Narodowa we Wrocławiu uchwala co następuje:
W powiecie świdnickim województwie wrocławskim tworzy się następujące gromady:
1. Gromadę Domanice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Domanicach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Domanice, Chwałów, Gołaszyce, Imbramowice, Krasków, Marcinowiczki, Pożarzysko, Siedlimowice z gminy Domanice.
2. Gromadę Goczałków z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Goczałkowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Goczałków, Goczałków Górny, Graniczna, Rogoźnica z gminy Goczałków.
3. Gromadę Jaroszów z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Jaroszowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Jaroszów. Bartoszówek, Morawa z gminy Goczałków oraz Mikoszowa i Rusko z gminy Żarów.
4. Gromadę Żółkiewka z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Żółkiewce. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Żółkiewka, Kostrza, Żelazów, Wieśnica z gminy Goczałków.
5. Gromadę Bolesławice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Bolesławicach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Bolesławice, Tomkowa, Nowice, Wierzbna, Sulisławice, Wiśniowa, Zawiszów, Bagieniec z gminy Jaworzyna Śląska.
6. Gromada Witków z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Witkowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Witków, Stary Jaworów. Nowy Jaworów, z gminy Jaworzyną Śl., Milikowice z gminy Słotwina.
7. Gromadę Lutomia z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Lutomii. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Lutomia i Bojanice z gminy Bojanice.
8. Gromadę Bystrzyca Górna z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Bystrzycy Górnej. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Bystrzyca Górna, Lubachów, Burkatów, Bystrzyca Dolna, Opoczka z gminy Bojanice.
9. Gromadę Marcinowice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Marcinowicach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Marcinowice, Klecin, Zabrzydów, Kątki z gminy Marcinowice oraz Gruszów i Śmiałowice z gminy Pszenno.
10. Gromadę Strzelce z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Strzelcach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Strzelce, Szczepanów, Biała, Chwałków z gminy Marcinowice oraz Gola Świdnicka, Tworzyjanów z gminy Domanice.
11. Gromada Wiry z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Wirach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Wirki, Tąpadła, Sady, Mysłaków, Wiry z wyłączeniem obszaru o powierzchni 16 ha, położonego na południowych skraju gromady (włączonego do powiatu dzierżoniowskiego) z gminy Marcinowice oraz Gogołów z gminy Pszenno.
12. Gromadę Pszenno z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Pszennej. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Pszenno, Panków, Niegoszów, Wilków, Miłochów, Jagodnik z gminy Pszenno.
13. Gromadę Grodziszcze z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Grodziszczu. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Grodziszcze, Krzyżowa, Krzczonów, Boleścin z gminy Pszenno oraz Wieruszów i Makowice z gminy Bojanice.
14. Gromadę Stanowice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Stanowicach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Stanowice, Olszany, Międzyrzecze, Pasieczna, Grochotów.
15. Gromadę Pastuchów z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Pastuchowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Pastuchów, Czechy, Skarżyce z gminy Stanowice, Przyłęgów z gminy Żarów oraz Piotrowice Świdnickie z gminy Jaworzyna Śląska.
16. Gromadę Granica z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Granicy. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Granica, Modlęcin, Tomkowice, Stawiska z gminy Stanowice, Godzieszówek z gminy Goczałków.
17. Gromadę Witoszów Dolny z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Witoszowie Dolnym. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Witoszów Dolny, Witoszów Górny, Pogorzała, Komorów, Słotwina z gminy Słotwina.
18. Gromadę Ciernie z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Cierniach. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Ciernie, Mokrzeszów z gminy Słotwina.
19. Gromadę Żarów z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Żarowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Tarnawa, Kruków, Łażany, Kalno, Bożanów, Mrowiny z gminy Żarów.
20. Gromadę Jaworzyna Śl. z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Jaworzynie Śl. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowych gromad: Jaworzyna Śl. z gminy Jaworzyna Śl.
21. Gromadę Żarów z siedziba gromadzkiej rady narodowej w Żarowie. W skład nowo utworzonej gromady wchodzą obszary dotychczasowej gromady Żarów z gminy Żarów.
Świdnica, Świebodzice i Strzegom nie zostały objęte reformą ze względu na to, iż były gminami miejskimi.
Podział wsi na tak małe jednostki terytorialne, jakimi były gromady nie sprawdził się. Zakładane przez komunistyczny rząd cele nie zostały zrealizowane w pełni, kolektywizacja na wzór sowiecki nie do końca została wdrożona, chociaż namiastkę stanowiły tu Państwowe Gospodarstwa Rolne czy Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne. Te ostatnie masowo powstawały już od 1949 roku, osiągając w 1954 roku liczbę 9.322 spółdzielni. Reforma nie wpłynęła zasadniczo na dalszą kolektywizację wsi, jeżeli sądzić po wynikach według których w ciągu dwóch lat powstało zaledwie 1200 spółdzielni rolnych. Na dodatek od 1956 roku na fali odwilży weszły przepisy umożliwiające rozwiązanie spółdzielni, jeżeli została ona założona pod przymusem a nie dobrowolnie pod wpływem zastraszania lub szantażu. O niechęci wsi do komunistycznego systemu nakazowego niech świadczy fakt, że do końca 1956 roku samorozwiązaniu uległo ponad 85 procent rolnych spółdzielni produkcyjnych.
Ze względu na „niezależność i nieprawomyślność” ludności wiejskiej nie do końca udało się także rozciągnąć ściślejszą kontrolę nad mieszkańcami wsi, którzy wbrew pozorom okazali się w jakimś stopniu się dość odporni na komunistyczną propagandę. Na przeszkodzie w osiągnięciu sukcesu na wsi, które miała przynieść reforma z 1954 roku komunistom na przeszkodzie stanął brak kadr. Przy tak dużym rozdrobnieniu jednostek terytorialnych – przypomnijmy, że powstało prawie 9.000 gromad, komuniści po prostu nie mieli kadr, aby obsadzić rozrośniętą do granic możliwości biurokrację. We władzach wojewódzkich i centralnych zdawano sobie sprawę, że reforma nie spełniła pokładanych w niej nadziei. W ciągu następnych lat liczba gromad systematycznie malała na skutek ich likwidacji i łączenia w większe jednostki. Dość powiedzieć, że w 1972 roku istniało ich jeszcze nieco ponad 4.300, wobec 8.789 w 1954 roku. Ich liczba w ciągu 18 lat zmniejszyła się więc o połowę!
Ostatecznie na mocy Ustawy z 29 listopada 1972 roku O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych zniesiony został podział wsi na gromady. Jako podstawowe jednostki administracyjne na obszarach wiejskich przywrócone zostały gminy. Oczywiście podobnie jak 18 lat wcześniej zmiany znowu argumentowano potrzebą stworzenia lepszych warunków dla rozwoju wsi, poprawę warunków pracy i życia oraz głębszą, socjalistyczną demokratyzacją środowisk wiejskich.
Omawiając reformę administracyjną z 1954 roku nie sposób nie wspomnieć o ciekawostce, jaką były powołane do zycia obok gromad – tzw. osiedla. Stanowić one miały nową kategorię administracji terenowej, będąc tworem pośrednim, pomiędzy wsią a miastem.
Jak pisze w swojej pracy Ludność Polski w XX wieku Andrzej Gawryszewski:
Wprowadzona wówczas jednostka administracyjna – osiedle typu miejskiego, musiała spełniać trzy kryteria określone ustawowo (Dz.U. 1954, nr 43, poz. 192): demograficzne (minimum 1000 mieszkańców), urbanistyczne (zabudowa typu miejskiego) i funkcjonalne (przewaga funkcji pozarolniczych). Wśród osiedli miejskich rozróżniano osiedla robotnicze (⅔ utrzymujących się ze źródeł pozarolniczych), osiedla rybackie (⅔ utrzymujących się z prac związanych z rybołówstwem) i osiedla uzdrowiskowe (w sezonie kuracjusze powinni stanowić co najmniej połowę ogółu ludności). W latach 1954–1965 kreowano ogółem 162 osiedla. Ostatnie osiedla miejskie utworzono w 1963 r. Z dniem 1 stycznia 1973 r. – w wyniku reformy podziału administracyjnego – zlikwidowano osiedla jako samodzielne jednostki administracyjne (16 podniesiono do rangi miast, 8 włączono do sąsiednich miast, 29 zaliczono do wsi) i zlikwidowano 13 miast (10 połączono z sąsiednimi miastami, 3 zaliczono do wsi).
Na terenie powiatu świdnickiego nie powstało żadne takie osiedle, najbliższe znajdowały się natomiast na terenie powiatu wałbrzyskiego i dzierżoniowskiego. Były to:
* Głuszyca – od 13.11.1954 do 17.07.1962 (nadanie praw miejskich)
* Gorce – 13.11.1954 do 17.07.1962 (nadanie praw miejskich), w 1973 roku połączone z Boguszowem
* Jedlina-Zdrój – 13.11.1954 do 31.12.1962 (nadanie praw miejskich)
* Kuźnice Świdnickie – 13.11.1954 do 31.12.1962 (zniesienie osiedla), w 1973 roku włączone do Boguszowa, a następnie do Boguszowa-Gorc
* Pieszyce – od 13.11.1954 do 17.07.1962 (nadanie praw miejskich)
* Piława Górna – od 1.01.1956 do 17.07.1962 (nadanie praw miejskich)
* Walim – od 1.01.1957 do 31.12.1972 (zniesienie osiedla)
Efekty reformy z 1954 roku dla Świebodzic, Żarowa i Jaworzyny Śląskiej są okazją do świętowania jubileuszów. W grudniu w Świebodzicach szykuje się wielka feta z okazji 70. rocznicy włączenia Pełcznicy do miasta. Nota bene Pełcznica straciła swoją niezależność w 1954 roku po ponad 730 latach samodzielnego funkcjonowania. W Świebodzicach już ogłoszono akcję zbierania pamiątek związanych z Pełcznicą i jej historią, planowane są wystawy i itp. inicjatywy, mające uświetnić tą ważną w dziejach obu miejscowości datę. Podobnie jest w Żarowie. Tu już od początku roku w ramach obchodów 70-lecia nadania praw miejskich, odbywają się różnego rodzaju imprezy kulturalne, wystawy i konkursy dla mieszkańców miasta i gminy. Na tych ostatnich, urodzonych w 1954 roku, a więc rówieśników Żarowa jako miasta, władze miasta i gminy przygotowały specjalne niespodzianki. Z okazji jubileuszu przygotowana została także plenerowa wystawa zawierająca kilkadziesiąt archiwalnych fotografii, na których uwieczniono miasto. Będzie ona do obejrzenia w Żarowskiej Izbie Historycznej. W Jaworzynie Śląskiej na razie zaplanowano uroczystą sesję rady miejskiej, znając jednak aktywność i prospołeczne nastawienie burmistrza Grzegorza Grzegorzewicza, bylibyśmy mocno zdziwieni, gdyby tylko na tej sesji się skończyło. Cisza jest natomiast w sprawie ewentualnych obchodów 70. rocznicy włączenia Kraszowic do Świdnicy. W każdym bądź razie żadna informacja o tym, że jakiekolwiek działania w tym zakresie są inicjowane, nie pojawiła się w przestrzeni publicznej.
Andrzej Dobkiewicz (Fundacja IDEA)
1 LIKE
Skomentuj jako pierwszy!